در مذمت دروغ 2

بسم الله الرحمن الرحیم
در مذمت دروغ (2)
در ادامه مقاله گذشته لازم است به چند نکته مهم در مورد گناه کبیره دروغ اشاره بکنیم:
الف. معمولا در صدق و کذب ، موافقت و مخالفت با واقع را ملاک قرار می دهند ، یعنی اگر سخن انسان مطابق با واقعیت باشد راست و اگر بر خلاف واقعیت باشد دروغ است . این ملاک هر چند در مقام ثبوت و واقع صحیح ترین معیار در تعریف و شناخت صدق و کذب است و در مسائل علمی تنها همین معیار پذیرفته می شود لکن از نظر حقوقی و اخلاقی نمی تواند علت تامه باشد ، یعنی در مقام قانونگذاری و تکلیف و مجازات ، این معیار کافی نیست ، زیرا تکلیف در صورتی مسئولیت آور است که مسبوق به علم و یقین (علم به تکلیف و علم به موضوع) باشد و تا هنگامی که حکم و موضوع برای مکلف معلوم نباشد تکلیف منجز نمی شود . بنابراین ، چنانچه انسان مطلب نادرستی را به اعتقاد خود مطابق واقع انگاشته و آنرا به عنوان یک خبر راست بیان کند شرعا و قانونا دروغگو به حساب نمی آید و به عنوان دروغگو مواخذه نمی شود ، هرچند از نظر ماهوی و علمی دروغ گفته است . مثلا یکی از مبطلات روزه دروغ بستن بر خدا و پیغمبر است (صلی الله علیه و اله و سلم) است ولی اگر کسی در حال روزه به اشتباه حکمی را به خدا یا پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نسبت بدهد روزه اش باطل نمی شود چون عمدا دروغ نگفته است و در اینگونه موارد گوینده را به عنوان دروغگو موخاذه نمی کنند . و این نیست جز به خاطر آنکه عنصر علم در فعلیت تکلیف موثر است ، (هرچند که واقعیت با علم و عدم علم انسان تغییر نمی کند) همچنین در بازتابهای روانی و اخلاقی ، عنصر علم از تاثیر خاصی برخوردار است ، زیرا آن چیزی که روح آدمی را مکدر می سازد و او را به نفاق و شقاق وا می دارد تعمد بر دروغ گفتن است نه اشتباه و سهو ، و شاید مقصود امام صادق علیه السلام در پاسخ عبدالرحمن بن حجاج در تعریف کذاب که می فرماید : « لَا مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا يَكُونُ ذَلِكَ مِنْهُ وَ لَكِنَّ الْمَطْبُوعَ عَلَى الْكَذِبِ » (1) معنی می باشد . امام در پاسخ وی می گوید صرف دروغ گفتن ، انسان را کذاب و دروغ پرداز نمی کند ، زیرا هیچ کس نیست که گاهی بر خلاف واقع سخنی از او صادر نشود ، اما کذاب کسی است که عادت به این کار داشته باشد ، یعنی کسی دروغ گفتن را شیوه خویش قرار دهد . به عبارت دیگر ، کذاب کسی است که از روی علم و عمد پیوسته دروغ می گوید نه آنکه از روی اشتباه و لغزش سخنی بر خلاف واقع بر زبان آرد . بنابراین ، دروغ غیر عمد گناه ندارد اما از این نکته غفلت نشود که انسان متعهد باید از نقل اخبار مشکوک بپرهیزد و چنانچه نقل خبر مشکوکی ضرورت داشته باشد جایز نیست آن را به صورت قطع و جزم بازگو کند

ب. در حرمت و زشتی دروغ هیچگونه تردیدی نیست و چنانکه شیخ انصاری فرموده ادله اربعه (کتاب و سنت و عقل واجماع) همه بر حرمت آن دلالت دارند . دروغ – هرچند کوچک- از رذایل اخلاق و نشانه نفاق است .
امام باقر علیه السلام فرمود که علی بن الحسین علیه السلام به فرزندان خود توصیه می فرمود :
« اِتَّقُوا الكَذِبَ الصَّغيرَ مِنهُ وَالكَبيرَ، فى كُلِّ جِدٍّ وَهَزلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذا كَذِبَ فِى الصَّغيرِ اجتَرَأَ عَلَى الكَبيرِ ، أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَصْدُقُ حَتَّى یَکْتُبَهُ اللَّهُ صِدِّیقاً وَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَکْذِبُ حَتَّى یَکْتُبَهُ اللَّهُ کَذَّاباً »(2)
از دروغ پرهیز کنید خواه کوچک باشد خواه بزرگ ، زیرا دروغ کوچک انسان را دلیر می کند که از دروغ بزرگ نهراسد . آیا نمی دانید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : بنده (خدا) پیوسته راست می گوید تا خدا او را در زمره راستگویان می نویسد ، و بنده (دیگر خدا) پی در پی دروغ می گوید تا آنجا که خدا نام وی را در ردیف دروغگویان ثبت می کند

ج. دروغ از روی شوخی نیز گناه است . بعضی تصور می کنند اگر کسی به عنوان شوخی و مزاح و جلب توجه و خنداندن مردم دروغ بگوید اشکالی ندارد ، چرا که در این گونه موارد جنبه شوخی و مزاح دارد نه جدی ، اما این نکته را باید در نظر داشت که در شرع مقدس اسلام دروغ گفتن به طور کلی نهی شده و هرگونه دروغ اعم از شوخی و جدی منافی با ایمان شمرده شده است ، چنانکه حضرت علی علیه السلام می فرماید :
لا يَجِدُ عَبدٌ طَعمَ الايمانِ حَتَّي يَترُكَ الكِذبَ هَزلَة وَ جِدَّهُ (3)
هیچ بنده ای مزه ایمان را نمی چشد تا دروغ را _شوخی باشد یا جدی_ مطلقأ ترک کند .

مرحوم مجلسی می گوید : « متأسفانه یکی از گناهانی که بسیاری از مردم، حتی خواص، به آن مبتلا هستند تعارفات محموله است که از حقیقت عاری است و شائبهٔ دروغ در آن مشهود است. مثلاً با اینکه به خوردن غذا و آشامیدن مشروبی متمایل اند هنگامی که میزبان چیزی را به آنها عرضه می دارد اظهار بی میلی می کنند و همچنین با اینکه نسبت به شخصی علاقهٔ قلبی ندارند آنقدر اظهار اخلاص و محبت به او می کنند که گاهی مطلب برخود گوینده نیز مشتبه می شود. گرچه این گونه دروغ ها نسبت به دروغ های بزرگ و مفسده انگیز ناچیز و کوچک است ولی در شریعت مقدّسه گناه و حرام است و در صورتی که ضرورت یا مصلحت اهمّی در میان نباشد باید از آن احتراز کرد »

د. چنانکه گفته شد دروغ مطلقاً حرام و ناپسند است (بجز در موارد ضرورت که بعداً خواهد آمد) اما آنچه در علم اخلاق به عنوان ضّد ارزش مورد گفتگو قرار گرفته و از رذایل اخلاقی شمرده می شود عادت بر دروغ گفتن و خوی دروغگویی است، چناکه در باب فضایل خوی راستگویی و عادت بر راستی معتبر و ارزشمند است؛ یعنی همان گونه که راست گفتن بر سبیل اتفاق دلیل بر فضیلت و کمال نیست به ندرت دروغ گفتن نیز از بدی و فساد اخلاق حکایت نمی کند. به عبارت دیگر، آنچه به عنوان ارزش و ضّد ارزش محسوب
می شود ملکات فاضلهء اخلاقی و صفات رذیلهء نفسانی انسان است نه صرف رفتار و گفتار او. گرچه اعمال و رفتار همیشگی انسان نمودار و نشان دهندۀ خلقیات انسان است و ایندو نسبت به یکدیگر تأثیر و تأثّر متقابل دارند ولی رفتار مقطعی و گذرا نشانهء خلق و خوی او نیست. به این جهت در اخبار آمده که عادت بر دروغ گفتن با ایمان همسو و سازگار نیست ، یعنی ممکن است شخص مومن در اثر ضرورت یا غفلت گاهی مرتکب دروغگویی شود ولی امکان ندارد که مومن آن را شیوه و راه و رسم زندگی خویش قرار دهد .
رسولخدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود:
ان من اعظم الخطايا اللسان الكذوب (4)
ه. چنانکه قبلا متذکر شدیم در حرمت و زشتی دروغ هیچگونه تردیدی نیست و آیات و اخبار از عامه و خاصه در اینباره در حد تواتر وارد شده اما موضوع قابل بحث این است که آیا دروغ گفتن مطلقا و با لذات از گناهان بزرگ است یا آنکه با عروض بعضی از عناوین و در شرایط و ظروف خاص از کبائر محسوب می شود ؟
مرحوم شیخ اعظم انصاری و استاد بزرگوار ما حضرت امام خمینی (قدس سره الشریف) اظهار می دارند : قدر متیقّن از اخبار آن است که بعضی از انواع دروغ مانند دروغ بستن بر خدا و پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) و ائمه علیه السلام ، شهادت دروغ ، تهمت (بنابر آنکه از مصادیق دروغ باشد) ، افترا ، فتوای بدون علم و دروغ های فتنه انگیز از گناهان کبیره است و جز اینها از گناهان صغیره به حساب می آید .(5) مگر آنکه دروغ در اثر تکرار بصورت عادت و طبیعت ثانوی درآید بدان گونه که مصادیق دروغ از ملکه و خلق و خوی انسان نشات گیرد . در چنین وضعی گناه کبیره محسوب می شود اما نه به خاطر اصرار و تکرار ، چنانکه در سایر گناهان صغیره اینگونه است بلکه به لحاظ آنکه در این فرض دروغ در قالب یک صفت و رذیله نفسانی در می آید . (ممکن است گفته شودکه اصرار بر گناهان صغیره نیز از آن جهت که کاشف از خبث سریره و روح سرکشی طغیان انسان است کبیره محسوب می شود ، بنابراین فرقی میان دروغ و دیگر گناهان باقی نمی ماند .)
آنچه این دو بزرگوار فرموده اند تحقیقی است فقهی و در جای خود قابل توجه و امعان نظر ، ولی فعلا از دایره بحث ما بیرون است ، اما باید از این نکته اخلاقی غفلت نکرد که دروغ از نظر اخلاقی مطلقا زشت و ناپسند است و جز در موارد ضرورت جدا باید از آن دوری جست .

و. علت روانی دروغ عقدهٔ حقارت و خودکم بینی است. این نکته در روان شناسی اخلاقی باید مورد توجه قرار گیرد. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) می فرماید:
لا یَکْذِبُ الکاذِبُ إلّا مِنْ مَهانَهً نَفْسِهِ (6)
علت اصلی دروغ جز خودکم بینی و بی شخصیّتی نیست.
اکنون توجه شما را به آیات و روایتی که در مذمّت دروغ آمده جلب می کنیم.

پی نوشت ها:
1) وسائل الشیعه،ج8/ص573،باب138،حدیث9) همین
2) اصول کافی،ج2،ص338
3) )(اصول کافی،ج2،ص34،حدیث11)
4) )(اصول کافی،ج2،ص34،حدیث11)
5) مکاسب محرمهمرحوم شیخ انصاری و مکاسب محرمه امام ، ج2،ص72)
6) مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۱۰۰؛ اختصاص شیخ مفید، ص ۲۳۲)

گردآورنده: واحد تحقیق و پژوهش موسسه فرهنگی قرآن و عترت اسوه تهران