در مذمت سخن چینی

بسم الله الرحمن الرحیم
در مذمت سخن چینی
یکی دیگر از آفات زبان که از رذایل اخلاقی به شمار می رود و انسان را از راه خدا دور می سازد نمّامی و سخن چینی است . قرآن مجید در نکوهش سخن چینی می فرماید :
«وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ » (همزه/1)
وای بر هر عیب جوی سخن چین .
در مورد دیگر می فرماید :
«هَمَّازٍ مَّشَّاء بِنَمِیمٍ» (قلم/11)
از کسانی که بسیار عیب جو و سخن چین هستند پیروی مکن .
و در آیه ی دیگر می فرماید :
«عُتُلٍّ بَعْدَ ذَلِكَ زَنِيمٍ » (قلم/13)
(سخن چین) کینه توز و پرخور و خشن و بدنام است .
قرآن مجید از سخن چین به عنوان «زنیم» یعنی کسی که اصل و نسب روشنی ندارد نام می برد و این دلیل بر عظمت این گناه است .
راغب اصفهانی می گوید :
«اَلزَّنیمُ وَ الْمُزَنَّمُ الزّائِدُ فِی الْقَوْمِ وَ لَیْسَ مِنْهُمْ تَشْبیهاً بِالزَّنْمَتَیْنِ مِنَ الشّاهِٔ وَ هُمَا الْمُتَدَلّیَتانِ مِنْ اُذُنِها وَ مِنَ الْحَلْقِ قالَ تَعالی “عُتُلٍّ بَعْدَ ذٰلِکَ زَنیمٍ” وَهُوَالْعَبْدُ زَلْمَهَّٔ وَ زَنْمَهًٔ أیِ الْمُنْتَسِبُ إلیٰ قَوْمٍ هُوَ مُعَلَّقٌ بِهِمْ لا مِنْهُمْ» (مفردات راغب،مادّه «زنم»)
زنیم به کسی گفته می شود که به طایفه ای منسوب شده ولی در واقع از آنها نیست . (سپس می گوید:) ریشه ی این لغت از «زنمه» به معنی زائده و آویزه ی گوش و حلق گوسفند گرفته شده است . گویی شخص سخن چین در میان قوم خود یک موجود زیادی و وصله ی ناهمرنگی است که بدون دلیل به آنها منتسب شده و در واقع اصل و نسب روشن و درستی ندارد .
مرحوم فیض کاشانی نیز از عبدالله بن مبارک نقل می کند(۱) : زنیم کسی است که از زنا متولد شده و همه چیز را در همه جا بازگو می کند . سپس می گوید : عبدالله بن مبارک این تفسیر را از آیه ی شریفه ی «عُتُلٍّ بَعْدَ ذٰلِکَ زَنیمٍ » برداشت کرده است .
خلاصه اینکه اگر نطفه ی کسی از طریق مشروع بسته شود مرتکب چنین گناه بزرگی نمی شود .
سرانجام نمّام از دیدگاه قرآن
قرآن مجید به کسانی که با نمّامی و سخن چینی آتش کینه و عداوت را میان مردم بر می افروزند هشدار می دهد و آنان را به عذاب دوزخ تهدید می کند ، چنانکه درباره ی یکی از همسران ابی لهب به نام امّ جمیل (امّ جمیل – دختر حرب ، خواهر ابوسفیان و عمه معاویه – یکی از زنان ابی لهب بود که از دشمنان سرسخت رسولخدا به شمار می رفت . / فخر رازی در تفسیر آیه «و امراته حماله الحطب» پس از بیان مطلبی می گوید : در مورد این آیه دو سوال دیگر باقی مانده است . اگر سوال شود چرا خدای متعال تنها به گفتن «و امراته» اکتفا نکرده بلکه همسر ابی لهب را با صفت «حماله الحطب» (هیزم کش) معرفی کرده است ، جواب این است که گفته اند ابی لهب غیر از امّ جمیل دو همسر دیگر نیز داشته است و برای اینکه آن دو زن دیگر مورد سوءزن قرار نگیرند و کسی به آنان گمان بد نبرد پروردگار همسر ابی لهب را این گونه معرفی کرده است . ( ۲)
و می فرماید :
« وَ اَمْرَأتُهُ حَمّالَهَٔ الْحَطَبِ » (تبت/4)
زن او (:ابی لهب) ان هیزم کش آتش افروز نیز اهل جهنم است .
فخر رازی در این باره که چرا به زن ابولهب «حمّاله الحطب» گفته اند چهارجهت ذکر می کند که در اینجا به دو مورد آن اشاره می کنیم :
1. امّ جمیل به خاطر مخالفتی که با پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) داشت شب هنگام خار و هیمه بر سر راه آن بزرگوار می ریخت و بدین وسیله رسولخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را آزار می داد .
2. علت دیگر این است که چون کار او نمّامی بود وی را «حمّاله الحطب» یعنی آتش بیار معرکه نام نهاده اند . (۳)
به هرحال ، چون ابولهب خود آتش افروز بود ، زن او نیز فتنه انگیز بود و در این را کوشش بسیار می کرد تا آنجا که قدرت و توان داشت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اصحاب ایشان اخباری کسب می کرد و آن را به مشرکان و بت پرستان گزارش می داد و به همین جهت خدای متعال این گونه از وی به بدی نام می برد و او را مستحق آتش می داند و به طور کلی سرنوشت هرکس که نمّامی کند آتش دوزخ است .
نمّامی از دیدگاه روایات
در روایات اسلامی نیز در مذمت سخن چینی تاکید زیادی شده است که برخی از آنها از نظرتان می گذرد .
نمّام شریرترین افراد است :
رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود :
« ألا اُنَبِّئُکُمْ بِشِرارِکُمْ؟ قالُوا: بَلیٰ یا رَسُولَ اللهِ قالَ: الْمَشّاؤوُنَ بِالنَّمیمَهِٔ الْمُفَرِقُونَ بَیْنَ الْاَ حِبَّهِٔ، الْباغُونَ لِلْبُرَٰآءِ الْمَعایِبَ » (۴)
آیا شما را به بدترین افرادتان آگاه نکنم ؟ عرض کردند : چرا ای رسول خدا . فرمود : بدترین افراد آنهایی هستند که به سخن چینی می روند و در میان دوستان جدایی می افکنند و در جستجوی عیب برای افراد صالح و پاکدامن اند .
امیرمومنان علیه السلام فرمود :
« شرارکم المشاوون بالنمیمه المفرقون بین الا حبه ، المبتغون للبراء معایب »(۵)
بدترین شما کسانی هستند که سخن چینی می کنند و میان دوستان جدایی می افکنند و دنبال عیوب افراد پاکدامن می روند .
و در ضمن حدیثی از رسولخدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود :
« ... وَ ان أَبْغَضُكُمْ إِلَی اللَّهِ الْمَشَّاوُونَ بِالنَّمِيمَةِ الْمُفَرِّقُونَ بَيْنَ الْأَحِبَّةِ الْمفرقون بین الاحزاب الْملتَِمسُونَ لِلْبَرَاءِ الْعَثَرَات » (۶)
... دشمن ترین شما نزد خدا کسانی هستند که برای سخن چینی بین دوستان کوشش می کنند و جمعیت های متشکل را پراکنده می سازند و کارشان تفرقه افکنی میان انجمن ها و عیب جویی از پاکان و نیکان است .

پی نوشت ها:
۱) محجّه البیضاء (ج5/ص275)
۲)تفسیر کبیر،چاپ جدید،ج32/ص173
۳)تفسیر کبیر،ج32/صص171 و 172
۴)(اصول کافی، ج ۲، ص ۳۶۹، حدیث ۱؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ۷۲، ص ۲۶۶)
۵) (محجه البیضاء،ج5/ص275)
۶) (محجه البیضاء،ج5/ص275)

گردآورنده:واحد تحقیق و پژوهش موسسه فرهنگی قرآن و عترت اسوه تهران