احکام جعاله

بسم الله الرحمن الرحیم

احکام جُعاله
پاداش معيّنى را كه در برابر كار حلال و عقلايى برعهده مى گيرند، (جعاله ) مى گويند. كسى را كه چنين تعهدى مى كند، (جاعل ) ( كارفرما)، انجام دهنده كار را (عامل ) (پيمان كار) و پاداش تعهد شده را (جُعل ) يا (جَعيله ) مى نامند.(1)
كاربرد جُعاله
در كارهاى خدماتى ، گاهى ميان طرفين از نظر تعيين مدّت و اجرت وچگونگى انجام كار، توافق صورت مى گيرد كه بدان ، (قرارداد اجاره ) مى گويند. گاهى ديگر چنين توافقى ممكن نيست و از پيش نمى توان مدت كار و چگونگى انجام و پاداش مناسب آن را به درستى تعيين كرد؛ مثل كسى كه چيزى گم كرده و براى يافتن آن مژدگانى تعيين مى كند، يا كسى كه مى خواهد بنا يا تعمير ساختمانى را به شخصى معيّن يا نامعيّن واگذارد و در برابر، پرداخت وجهى را متعهد مى شود. دراين گونه موارد، كارفرما تنها به نتيجه مورد نظر توجه دارد و به سادگى يا دشوارى و چگونگى انجام كار توجّهى ندارد. نياز جامعه به چنين توافق هايى ، اجتناب ناپذير است . اسلام نيز آن را به عنوان (جعاله ) مورد تاءييد قرار داده است .
امروزه بيشتر كارهاى بزرگ خدماتى ، عمرانى يا تاءسيساتى ؛ مانند راه سازى ، ساختمان سازى ، راه اندازى كارخانه ، حفّارى و حمل و نقل ، كه به صورت مناقصه برگزار مى شود، براساس (جُعاله ) است . شركت هاى بزرگ پيمان كارى نيز براى همين منظور به وجود آمده اند.
شرايط جعاله
1- جاعل ، بايد واجد شرايط عمومى معامله (بلوغ ، رشد و خرد، قصد و اختيار، و حق تصرف در مال خود) باشد؛
2- عامل ، بايد بتواند بدون منع شرعى يا عقلى جعاله را انجام دهد؛
3- عمل ، بايد حلال و داراى منافع عقلايى باشد و همچنين واجب (عينى يا كفايى ) نباشد؛
4 جُعل ( پاداش )، بايد معيّن باشد.(2)
كيفيت پيمان
1- جعاله ، پيمانى يك طرفه است كه از سوى جاعل با هر لفظى كه تعهدش را برساند، ايراد مى شود و نياز به قبول لفظى از طرف مقابل ندارد.(3 )
2- پيمان جعاله ، از هنگام انعقاد تا پيش از اتمام كار، از سوى طرفين قابل فسخ است و چنانچه مقدارى از كار انجام شده باشد، داراى احكام ذيل است :
الف- اگر عامل فسخ كند، هيچ گونه استحقاقى ندارد.
ب- اگر جاعل فسخ كند، عامل ، به مقدار كارى كه انجام داده ، مستحق پاداش ‍ است .(4)
تذكر: عامل ، پس از اشتغال به كار، درصورتى مى تواند جعاله را فسخ كند كه رهاكردنش ‍ موجب ضرر جاعل نشود. در غير اين صورت ، اتمام كار، واجب است و تركش ، موجب غرامت .(5)
انواع جعاله
جعاله بر دو نوع (عام ) و (خاص ) است :
1- جعاله عام
اگر جاعل (كارفرما)، براى انجام كار به فردى خاص نظر ندارد مثلاً اعلام مى كند كه هر كس ، فلان كار را برايم انجام دهد، فلان مبلغ به او پاداش مى دهم چنين جعاله اى را (جعاله عام ) مى گويند.(6) در جعاله عام ، اگر عملى را چند نفر به طور مشترك انجام دهند، هر يك به مقدار سهمى كه در كار داشته اند، در پاداش سهيم خواهند بود.) 7)
2- جعاله خاص
چنانچه جاعل ، شخصى معيّن را مخاطب قرار دهد و مثلاً به او بگويد: اگر مركب سوارى مرا پيدا كنى فلان مبلغ به تو مى پردازم ، به چنين جعاله اى (جعاله خاص ) گفته مى شود.(8)
در جعاله خاص ، اگر كار را شخصى ديگر غير از شخص معيّن انجام دهد، هيچ يك مستحق پاداش نخواهند شد.(9)
اگر بخشى از كار را فرد معيّن و بخشى را فردى ديگر انجام دهد، فرد معيّن تنها به مقدار كارى كه انجام داده مستحق پاداش خواهد بود، و ديگرى مستحق چيزى از ناحيه جاعل نخواهد بود.(10)
احكام جعاله
1- كسى كه كار را پيش از جعاله يا به قصد رايگان انجام داده است ،مستحق اجرت نيست .(11)

2- عامل ، در دو صورت مستحق اجرة المثل است :
الف در جايى كه جعاله ، بر اثر جهالت (12) باطل شود؛
ب- درجايى كه جاعل ، مقدار جعل را معيّن نكرده و تنها وعده مژدگانى داده است .(13)
3- جز صاحب مال يا كار، كسى ديگر نيز مى تواند از خرج خود براى انجام آن ، جعاله تعيين كند.(14)

پی نوشت ها:
1- تحريرالوسيله ، ج 1، ص 538.
2-تحريرالوسيله ، ج 1، ص 539،مسائل 4، 2، 3 و 5.
-3 همان ، م 1 و قبل از م 1.
4-همان ، م 15.
5-تحريرالوسيله ، ج 1، ص 542، م 16.
6-همان ، ص 538.
7-همان ، ص 541، م 13.
8-همان ، ص 538.
-9 همان ، م 8.
10-همان ، م 14.
11-تحريرالوسيله ، ج 1، ص 540، م 9.
12-منظور از جهالت اين است كه جعاله برعمل غير معلومى واقع شود به طورى كه دستيابىعامل به آن ممكن نباشد؛ مثل اينكه بگويد: (هر كس آنچه را كه از منگم شده برگرداند. فلان مبلغ به او مى دهم .) در اين موردعامل نسبت به عمل جهل دارد و نمى داند چه چيزى را بجويد.
- 13تحرير الوسيله ، ج 1، ص 540، م 6.
-14 همان ، م 7.

گردآورنده:واحد تحقیق و پژوهش موسسه فرهنگی قرآن عترت اسوه تهران
منبع:رساله عملیه علمای عظام