احکام بیت المال

بسم الله الرحمن الرحیم

احکام بيت المال
(بيت المال ) از دو كلمه (بيت ) به معناى خانه و (مال ) به معناى دارايى ، ثروت ، زر و ملك و... تركيب شده است و به مالى كه همه مسلمانان در آن ، حق دارند (بيت المال ) مى گويند.(1) نظر به اين كه برخى از اموال و درآمدهاى دولت در خانه هاى امنى قرار مى گرفت تا به موقع در راه نيازهاى مردم و اجتماع صرف گردد، نام آن درآمدها به مناسبت محل امن آن ها به عنوان (بيت المال ) خوانده شد.(2)
بيت المال مصاديق زيادى دارد كه مهم ترين آنها عبارتند از: درآمدهاى حاصل از ماليات هاى مستقيم و غير مستقيمى كه دولت اسلامى از منابع آن دريافت مى كند، انفال و ثروت هاى عمومى ، كليه اموال و امكاناتى كه در اختيار وزارتخانه ها، سازمان ها، مؤ سسات دولتى ، ارگان ها و... قرار دارند، ساعات كارى كه كارمندان طبق قرارداد استخدامى در اختيار دولت قرار مى گيرند و هر چه كه مربوط به دولت و ملّت است .
اهتمام به بيت المال
همه كسانى كه به نحوى با نوعى از بيت المال سر و كار دارند بايد نسبت به آن دقيق و دلسوز باشند و با عقل و تدبير و در چارچوب قانون و مقررات ، آن را به كار گيرند و هرگز غيرمسؤ ولانه و به دلخواه خود آن را مصرف نكنند.
امير مؤ منان (ع ) درباره صرفه جويى و اهتمام به بيت المال به يكى از كارگزاران خود نوشت :
((اَدِقُّوا اَقْلا مَكُمْ، وَ قارِبُوا بَيْنَ سُطُورِكُمْ، وَاحْذِفُوا عَنّى فُضُولَكُمْ، وَاقْصُدُوا الْمَع انِىَ، وَ اِيّ اكُمْ وَالاِْكْث ارَ، فَاِنَّ اَمْوالَ الْمُسْلِمينَ لا تَحْتَمِلُ الاِْضْرارَ))(3)
قلم هاتان را نازك كنيد، فاصله سطرها را نزديك نماييد، سخنان زايد را حذف كرده ، به معانى بسنده كنيد و از طولانى نويسى بپرهيزيد؛ زيرا اموال مسلمان ها تحمل ضرر و زيان را ندارد.
امام خمينى (ره ) اين فرمان را دستورالعمل دائمى و لازم الاجرا براى حكومت ها دانسته ، مى فرمايد:
اين يك دستورى هست براى همه ؛ يعنى دستورى هست براى كسانى كه در بيت المال دست دارند. اين طور حضرت امير(ع ) در وقت حكومتش دستور مى دهد براى صرفه جويى ... اين مساءله ، مساءله اين نيست كه در آن وقت و در حكومت حضرت امير باشد؛ اين دستور است در طول تاريخ براى كسانى كه متكفّل حكومت هستند كه تا اندازه ممكن ، در بيت المال تصرف نكنند.(4))
اينك به فرازهايى از سخنان امام راحل (ره ) در اهتمام به بيت المال و پاسدارى از آن اشاره مى كنيم :
1- بايد در پيشگاه خداى تبارك و تعالى در كارهايى كه مى كنيم ، در تصرّف هايى كه در بيت المال مى كنيم ، بايد بعد حساب بدهيم . چرا؟ [زيرا] زياده روى شده باشد، مجازات دارد؛ عدالت شده باشد، مجازات خير دارد. بيت المال مسلمين را بزرگ بشماريد!
2- حكومت هاى اسلامى بايد بيت المال مسلمين را براى جلال و جبروت خودشان صرف نكنند، بيت المال صرف آن چيزى بشود كه براى مسلمين است .
3- وزارتخانه ها بايد وقتى كه مى بينند كارمند بيت المال مسلمين هستند... و از آن جا حقوق مى گيرند و ارتزاق مى كنند و اداره ، اداره بيت المال مسلمين است ، حتى در آن مسائلى كه حضرت امير گفته ملاحظه كنند، كوچك نشمرند مساءله را، مساءله بيت المال مسلمين است و دستور، دستور اسلام است ... .
4- بايد راديو تلويزيون توجه به اين معنا داشته باشد كه از بيت المال مسلمين است ، بايد وقتش صرف چيزهايى كه مربوط به مصالح مسلمين است [شود، اگر چنين ] نشود، مسؤ وليت دارد اينها.
5- بايد اشخاصى كه ، مقاماتى كه هستند، ملاحظه كنند كه به اندازه ضرورت مشاور بگيرند، به اندازه ضرورت خدمتگزار بگيرند، نه به اندازه دلخواه ، و اين معنا را بايد همه ما بدانيم كه دلخواه هاى ما آخر ندارد.(96)
اهتمام عملى به بيت المال در موارد ذيل تجلى و تحقق پيدا مى كند.
الف پرهيز از اسراف
اسراف و تبذير از گناهان كبيره است ، چنان كه حضرت امام (ره ) نيز در ضمن بيان شرايط امام جماعت و لزوم اجتناب از كباير آن را در زمره گناهان كبيره شمرده است .(5))
زياده روى در مصرف و تضييع بيت المال مسلمانان از زشت ترين گونه هاى اسراف و تبذير است و بى توجهى در حفظ و مصرف صحيح بيت المال گناهى بزرگ و نابخشودنى محسوب مى شود.
اسراف و تبذير در بيت المال ممكن است از جهت اتلاف ، استفاده غير مجاز يا مصرف غير متعارف و خارج از حدّ مجاز باشد كه در هر صورت ، امرى ناپسند و حرام خواهد بود.
در اين جا به چند استفتا از امام راحل (ره ) و مقام معظم رهبرى اشاره مى كنيم :
1- زياده روى در مصرف آب و برق درصورتى كه موجب كمبودهايى در سطح عمومى شود چه حكمى دارد؟ به خصوص كه دولت اسلامى بر صرفه جويى تاءكيد نموده است .
جواب زياده روى به نحو غير متعارف حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد موجب ضمان است .(6))
2- اسراف و تبذير در مصرف مهمّات و خوراكى ها در جبهه به چه صورت است ؟ با توجه به اين مساءله كه گاهى جمع آورى دقيق مهمّات و مصرف خوراكى ها به علت گرما و نقل و انتقالات مشكل مى باشد.
جواب اسراف و تبذير حرام است و اهم واجبات حفظ و نگه دارى مهمات و اشياى مورد نياز در جبهه هاست و تحمل هر زحمت و مشكلى در راه انقلاب اسلامى و پيشرفت آن بر كسانى كه از هر فداكارى و جانبازى در اين راه مضايقه ندارند آسان است . البته هر كارى كه موجب آسيب و ضربه خوردن از ناحيه دشمن شود ولو جمع آورى مهمات و غنايم باشد حرام است .(7))
3- با توجه به اين كه اين جانب در يكى از ارگان هاى انقلابى مشغول خدمت هستم ، خود احساس مى كنم كه در مصرف آب از حد متعارف ، بيشتر آب مصرف مى نمايم (استفاده شخصى مى كنم )، آيا در اين صورت بايد قيمت آب مصرفى اضافى را به نهاد مربوط پرداخت نمايم يا نه ؟
جواب استفاده غير مجاز يا خارج از حدّ مجاز از آب مصرفى ادارات و نهادهاى انقلابى و ساير مراكز دولتى ، جايز نيست و موجب ضمان است .(8))
ب خوددارى از استفاده شخصى
استفاده شخصى از امكانات بيت المال در اسلام بشدّت نكوهش شده است . برخورد حضرت على (ع ) با طلحه و زبير و خاموش كردن چراغ بيت المال در اين زمينه آنچنان مشهور است كه زبانزد خاص و عام مى باشد. حضرت امام (ره ) مى فرمايد:
ما... طالب يك همچنين حاكمى هستيم كه وقتى محاسبه حساب بيت المال را نشسته است و مى كند، يك چراغ ... روشن بود... يك كسى آمد آنجا با حضرت خواست بنشيند، صحبت ديگرى بكند، حضرت آن چراغ را خاموش كرد، فرمود كه : تا حالا من حسابِ بيت المال را مى كردم . اين چراغ بيت المال است ، از مال بيت المال براى خودش صرف مى كردم ، حالا مى خواهى با من صحبت كنى و صحبت ديگرى است و ربطى به بيت المال ندارد، خوب چراغش را چرا ما روشن كنيم ؟(9))
امام راحل (ره ) خود در ايّام زعامت و رهبرى امت اسلام با الگوپذيرى از سيره على (ع ) نهايت اهتمام را در پاسدارى از اموال عمومى و بيت المال مسلمانان داشت و ديگران را نيز از استفاده شخصى از امكانات بيت المال نهى مى كرد. حجة الاسلام آشتيانى مى گويد: [پس از شنيدن خبر شهادت حاج آقا مصطفى ] ماجرايى پيش آمد كه نقل آن بيانگر روح تعبّد حضرت امام نسبت به مسائل شرعى و احكام خدا مى باشد؛... خانواده امام قصد داشت از طريق تلفن منزل رهبر انقلاب با تهران تماس بگيرد، ليكن رهبر انقلاب حتى دراين موقعيت كه فرزند خود را از دست داده بود صريحاً به خانواده فرمود:
تلفن بيت از اموال بيت المال است و خواست شما براى استفاده از آن امرى شخصى است . بنابراين تماس با آن جايز نمى باشد.(10)
در اين جا به دو استفتا از مقام معظم رهبرى دام ظلّه اشاره مى كنيم .
سؤ ال 1 كسى كه مشكل اقتصادى دارد، يا مى خواهد ماشين يا خانه اى خريدارى كند، آيا جايز است از بيت المال استفاده كند و بعد از رفع مشكل ، جبران بيت المال كند؟
جواب استفاده از بيت المال براى كارهاى شخصى جايز نيست .(11)
سؤ ال 2 گاهى پيش مى آيد كه استفاده شخصى از برق ارگان انقلابى نموده و يا سهواً چراغ روشن مانده است (مثلاً شب تا صبح يا چند روز تعطيلى ) آيا در اين خصوص بايد وجه برق مصرفى را پرداخت نمايم ؟
جواب همان حكم استفاده غير مجاز از آب را دارد [يعنى استفاده غير مجاز يا خارج از حدّ مجاز آن ، جايز نيست و موجب ضمان است ].(12)
پرهيز از انجام كار غير ادارى در وقت ادارى
حقوق و مزايا و امكاناتى كه كارمندان از دولت و شركت هاى وابسته به دولت دريافت مى كنند، بهاى كار و وظيفه اى است كه بايد در ساعات مقرّر ارائه گردد و هرگونه كم كارى بى كارى ، غيبت و... انجام گيرد، به همان مقدار، استحقاق حقوق و مزايا ندارد و دريافت آن غير مجاز خواهد بود، همين طور اگر كارى انجام دهد كه مربوط به آن اداره نباشد.
به دو استفتا از مقام معظم رهبرى دام ظلّه توجه فرماييد.
1- تشكيل كلاس هاى قرآنى در ادارات كه هر هفته 5/1 ساعت از وقت ادارى را مى گيرد، تاءثير بسزايى در بالا بردن روح معنويت در ادارات داشته است . آيا اجازه مى فرماييد اين كلاس ها و جلسات در ساعات ادارى ادامه يابد؟
جواب صرف وقت ادارى در كار غيرادارى جايز نيست و نماز هم در حدى اجازه داده مى شود كه لطمه اى به كار نخورد و حقى از مراجعين تضييع نشود و حتى اگر مى توانند مقدمات نماز را قبل از آن وقت تسهيل كنند تا از وقت كمتر گرفته شود و جلسات ذكر شده را مى توانند در اوقات ديگر قرار دهند.(13)
2- معمولاً مشاهده مى شود كه در بعضى از شهرستان ها درس اخلاق در كليه ادارات و ارگان ها و مؤ سسات دولتى برگزار مى گردد كه يقيناً بعضى مجوّز قانونى ندارند و هر اداره اى به سهم خود هزينه اى را در نظر مى گيرد و صرف غذا و امثال آن مى كند. لطفاً عنايت فرماييد حكم شرعى اين مساءله چيست ؟ آيا شركت در چنين جلساتى جايز است ؟ و خوردن اين غذا چه حكمى دارد؟
جواب اموال دولتى بايد در مواردى از مصارف ادارى كه براى آن تخصيص داده شده مصرف شود و وقت ادارى هم بايد صرف كارهاى ادارى شود، تخلف در اين باره جايز نيست و موجب ضمان مى شود.((14
قصور و تقصير
1- چندين سال است كه كارمند دولت هستم ، در طول خدمتم ، چندين بار به عللى كار محوّله را صحيح و كامل انجام نداده ام ، ولى پولش را دريافت كرده ام ، لطفاً بفرماييد كه چه كنم ؟
جواب اگر كار محوّله را انجام نداده ايد، پولى را كه در مقابل آن گرفته ايد بايد به همان محلّى كه از آن گرفته ايد مسترد داريد.(15 )
2- كارمند دولت جمهورى اسلامى گاهى از محل خدمت بدون اجازه آن سازمان براى تشييع جنازه يا مجلس ختم خارج مى شود آيا حقوقش چه صورت دارد؟
جواب اگر از وظيفه كوتاهى نموده به مقدارى كه كوتاهى كرده ، مديون است .(16)
3- اين جانب چندين سال است در اداره دولتى كار مى كنم . ولى از آن جايى كه گهگاه نتوانسته ام درست و صحيح دينم را ادا كنم و خودم را بدهكار مى دانم خواستم بدانم آيا مى توانم براى اداى دينم در يكى از ارگان ها يا مساجد و يا درمانگاه هاى متعلق به مردم كار كنم يا اين كه حتماً بايد در همان سازمان كار كنم ؟ و يا اين كه آيا مى توانم پول كم كارى را حساب كنم و بپردازم يا نه ؟ اگر مى شود به چه حساب و كجا بپردازم ؟
جواب به همان سازمانى كه مديون هستيد بايد ادا نماييد.(17 )
4- وسيله نقليه دولتى تصادف كرده و منجر به خساراتى گرديد اگر از نظر مقررات راهنمايى و رانندگى كارمند دولت مقصّر شناخته شود آيا انجام تعميرات خودرو از محل اعتبارات اداره مربوطه منع شرعى دارد يا خير؟
جواب اگر تشخيص داده شود كه خسارات وارده مستند به شماست ضامن هستيد و بر عهده ديگرى نيست مگر اين كه قرارداد بيمه اى در كار باشد.(18)
5- آيا خسارت وارده به اتومبيل شركت ملّى شده كه در اثر قصور استفاده كننده ايجاد شده است به عهده آن شركت مى باشد يا شخص استفاده كننده ؟
جواب عيب و نقص يا تلف اگر مستند به فعل استفاده كننده باشد ضامن است .(19 )
غصب و سرقت امكانات بيت المال
1- شخصى مقدارى از اموال عمومى و بيت المال را [به طور غصبى ] مصرف كرده ، با توجه به اين كه مقدار دقيق آن را نمى داند، براى برى ءالذمه شدن تكليفش ‍ چيست ؟
جواب اجناس برداشتى را ضامن است بايد عين يا قيمت آن را به بيت المال برگرداند.(20 )
پی نوشت ها:
- 1لغت نامه ، على اكبر دهخدا، واژه بيت ،مال و بيت المال
-2 بيت المال در نهج البلاغه ، حسين نورى ، ص 13، نشربنياد نهج البلاغه
3-بحارالانوار، ج 76، ص 49
4-صحيفه نور، ج 19، ص 223
5---5صحيفه نور ، ص 223 224
6-ر. ك . تحريرالوسيله ، ج 1، ص 275. 6
7-استفتاءات ، ج 2، ص 622.7
8-چند استفتا از امام امت دربارهمسائل جنگ ، ص 52 53، دفتر انتشارات اسلامى . 8
9-استفتا از محضر مقام معظم رهبرى . 9
10-صحيفه نور، ج 2، ص 216. 10
102- روزنامه كيهان ، تاريخ 1 / 3 / 70. 11
11-استفتاءات از محضر مقام معظم رهبرى مدظله العالى ، جزوهآموزشى 2، ص 24. 12
12- همان . 13
13- استفتاءات از محضر مقام معظم رهبرى مدظله العالى ، جزوهآموزشى (2)، ص 23. 14
14- همان ، ص 23 24. 15
15- استفتاءات ، ج 2، ص 51 52، س.
-16 همان ، ص 50، س 137. 17
-17 همان ، ص 284، س 12. 18
18- همان ، ص 550 551، س 74. 19
19- استفتاءات ، ج 2، ص 529، س 25. 20
20- همان ، ص 540، س 50.21

گردآورنده: واحدتحقیق وپژوهش موسسه فرهنگی قرآن و عترت اسوه تهران