عدالت در سیره امام علی (ع)

به جزعلی (ع) کسی برای خلافت نبود، به همین جهت مردم مدینه او را به خلافت برداشتند، ولی بسیاری از بزرگان مدینه او را دوست نمی داشتند و می دانستند که علی (ع) پیش از آنکه اهل سیاست و بند و بست باشد اهل حق و احقاق حق است و قول حضرت رسول «اَقضاکم علی» (علی در داوری بر همه ی شما برتری دارد) درباره ی او صد در صد صادق است. به همین جهت بیشتر بزرگان و اشراف به هراس افتادند.

این عدّه ایام عمر و سختگیریهای مالی او را فراموش نکرده بودند و به اسراف و تبذیر های عثمان و دست و دل بازی او در بیت المال خو کرده بودند و نمی خواستند که بار دیگر روزهایی نظیر خلافت عمر و حتّی سخت تر و شدیدتر از آن را ببینند. علی (ع) هرگز ممسک نبود و حتّی سخاوت و گشاده دستی از صفات بارز آن حضرت بود، امّا در اموال شخصی خود، نه در اموال عمومی. او در اموال عمومی ممسک بود و به دقّت در این اموال عدل و احکام اسلامی را رعایت می کرد. این امر نمی توانست مایه ی پسند خاطر کسانی باشد که در زمان عثمان صدها هزار درهم و دینار بی استحقاق از او می گرفتند و از این راه ثروتهای بیکرانی اندوخته بودند..

آنچه طلحه و زبیر و معاویه و عمرو بن عاص و دیگران می خواستند، در حقیقت خونخواهی عثمان نبود. مردم کوفه و مصر از مدّتها پیش زمزمه ی مخالفت با عمال عثمان و تعدّی و تجاوز ایشان را به اموال عمومی سر داده بودند. معاویه که با حکومت چندین ساله ی خود در دمشق موقعیت مستحکمی به دست آورده بود و از مدّتها پیش خود را برای رسیدن به خلافت از راه جلب قلوب با اموال و وعده ها آماده می ساخت پیوسته از وضع عثمان و احوال مدینه به وسیله ی نمایندگان خود آگاهی داشت و می دانست که شورشیان و ناراضیان از هر سو روی به مدینه نهاده اند. او می توانست به یاری خویشاوند خود عثمان بشتابد و او را نجات دهد.

طلحه و زبیر که در مدینه بودند و از نفوذ و اعتبار بهره مند بودند می توانستند، دست کم به زبان، مردم را به سکوت و آرامش دعوت کنند. ولی از هیچ کدام کوچکترین حرکتی در یاری به عثمان و دفاع از او مشهود نگردید و فقط پس از قتل عثمان و در خلافت علی (ع) فریاد برآوردند که عثمان مظلوم کشته شده است، باید خون او را بگیریم. پس آنچه این اشخاص را به مخالفت با علی (ع)برانگیخت بیم و هراسی بود که از خلافت و رفتار عادلانه ی او داشتند. علی (ع) هم به جهت همین رفتار عادلانه و پیروی دقیق از حق از همان روز اوّل سیاست نرمش و انعطاف را کنار گذاشت و نخواست به مصلحت روز و با سیاست سازش، فکر مخالفان و

رقیبان را چند روزی مشغول کند و پس از آنکه موقعیت را محکم ساخت بر ایشان بتازد.

مغیره بن شعبه و عبدالله بن عباس این نصیحت را روزهای نخست به او دادند و توصیه کردند که دست به ترکیب حکومت و عمّال و کار داران عثمان نزند و به طلحه و زبیر و امثال ایشان شغلی واگذار کند تا به اصطلاح آبها از آسیا بیفتد و آنگاه هر آنچه دلش از عزل و نصب عمّال می خواهد انجام دهد. امّا علی (ع) در پاسخ ایشان گفت که او هرگز معاویه و امثال او را بر مسلمانان و اموال ایشان مسلّط نخواهد کرد؛ زیرا معاویه و امثال او، اهل دنیا و سیاست و نیرنگ هستند نه اهل دین و تقوا و عدل. پس حکومت علی (ع)حکومتی بود بر پایه ی عدل و تقوا و فضیلت و رعایت حقّ و ترجیح جانب مستمندان و ضعفا، نه بر پایه ی سیاست و رعایت مصالح دنیوی و به همین دلیل با طبع بیشتر بزرگان و اشراف عرب که در پشت پرده ی حمایت از اسلام، حمایت از اموال و قبیله و قوم خود را می دیدند، سازگار نبود و نیز به همین دلیل دیری نپایید و خلافت او اندکی بیش از پنج سال یا کمتر طول نکشید

حضرت علی (ع) در دوران خلافت کوتاه خود مظهر کامل عدالت و بی طرفی در امر قضا بود. در سیره ی او آورده اند که اگر چیزی می خواست بخرد نخست از فروشنده می پرسید که آیا او را می شناسد یا نه و اگر می دید که او را می شناسد از او چیزی نمی خرید؛ مبادا جانب او را رعایت کند
او همه ی عرب و عجم را در صورت مسلمان بودن به یک چشم می نگریست و تعصّب قومی و قبیله ای نداشت. به همین جهت مردم عادی کوفه یعنی کسانی که از غیر عرب و اهل کار و پیشه و تجارت بودند او را دوست داشتند.

بر خلاف بیشتر اشراف عرب که به جهت همین امر در باطن چندان از او دلخوش نبودند و یکی از دلایل سستی ایشان در نصرت و حمایت از آن حضرت شاید همین امر بود. درباره ی بیت المال بسیار سختگیر بود، رفتار او با دخترش زینب و برادرش عقیل معروف است. خلیفه ی پیش از او یعنی عثمان روش اشراف منشی داشت و قوم و قبیله ی خود را در درجه ی اوّل از هر حیث بر دیگران ترجیح می داد. همین روش تعصب نژادی بود که معاویه و خلفای بنی امیّه پس از او بسختی و شدّت دنبال کردند و همه ی اقوام مغلوب غیر عرب را «موالی» و بندگان خود خواندند

علی (ع) در دوران شصت و نه ماهه ی خلافت خود در اجرای دقیق احکام اسلام و حفظ حقوق مسلمانان لحظه یی نیا سود و در این راه از بذل جان نیز مضایقه نکرد. در شهر کوفه پیوسته در بین مردم و در دسترس همه بود. دفتر کار و محل ملاقاتها و به طور کلّی مرکز همه ی فعالیّتهای سیاسی و اجتماعی او مسجد کوفه بود. در بوته ی عدالت علی (ع) همه ی نابرابریهای طبقاتی و نژادی و رنگ و اقلیم ذوب می شد. چون طعم ستم را در مکّه و در شعب ابوطالب چشیده بود، راه نجات امّت را در اصلاح دادگستری و تأسیس محاکم شرع و تدوین قانون و استقلال قضات و تعلیم و تربیت ایشان تشخیص داد. برای حسن اداره ی دادگاهها و اجرای احکام ضوابط بی سابقه وضع نمود. دستور داد احکام فقهی مدوّن شود و به صورت قانون درآید. قضات را امتحان می کرد و برای آموزش آنها سمینار تشکیل می داد و دستورالعملهای روشن به طور انفرادی یا به صورت بخشنامه به ایشان می فرستاد.

.

منبع :امام علی ابن ابیطالب امیرالمومنین علیه السلام / عباس زریاب خویی