مقدمۀ ای بر وجه تسمیۀ سوره های قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم
« مقدمۀ ای بر وجه تسمیۀ سوره های قرآن»

آیا اسامی سوره ها توفیقی است یا اجتهادی؟
قبل از آنکه بخواهیم هرگونه نظری پیرامون ارتباط اسامی سوره ها با اغراض و موضوعات آنها بدهیم ابتدا باید مشخص کنیم که آیا اسامی سور توفیقی است یا اجتهادی؟
آیا این اسامی حقیقت شرعیه است یا متشرعه؟ در صورتی که توفیقی بودن این سوره ها ثابت شود و معلوم گردد که دست حکمت الهی درتعیین آنها نقش داشته است آنگاه می توان به دنبال کشف اسرار و رموز اسامی قرآن به کاوشِ پیرامون رابطۀ اسم سوره و غرض آن پرداخت. اما اگر نامگذاری سوره ها توسط صحابه یا علما بوده باشد و آنها نیز با کمترین مناسبتی اسامی سوره ها را انتخاب می کرده اند دیگر وجهی ندارد که به دنبال حکمت و سری در این میان بگردیم . حال به بررسی نظرات جمعی از بزرگان علوم قرآنی در مورد وجه تسمیۀ سوره های قرآن می پردازیم:
در ابتدا نظر زرکشی و علامه طباطبائی را با توجه به کتاب (ساختار هندسی سوره های قرآن کریم) بررسی می کنیم:
1- زرکشی به نقل از البرهان فی علوم القرآن، ج1،ص 368 دربارۀ وجه تسمیۀ سوره ها می گوید: شایسته است در انگیزۀ اختصاص یافتن هر سوره به آنچه بدان نامیده می شود دقت شود و البته تردیدی نیست که عرب در بسیاری از مسمیات خود امر نادر یا شگفت انگیزی که در آن شیء باشد و صفت یا وضع مخصوص آن را برساند هنگام نام گذاری درنظر آورد و بر آن اساس اسامی را انتخاب کند. لذا یک مجموعه گفتار یا یک قصیدۀ طولانی را با آنچه در آن مشهودتر است اسم می گذارند، اسم سوره های قرآن نیز بر این مبتنی است چنانکه سورۀ البقره که به این اسم نامیده شده به خاطر قرینۀ ماجرای گاو بنی اسرائیل و حکمت عجیبی که در آن هست نامیده شده و سورۀ النساء به این اسم نامیده شده به خاطر قسمت زیادی از احکام زنان که در این سوره آمده است و تسمیۀ سورۀ الأنعام به این اسم به جهت تفصیل و بیان احکام انعام در این سوره است گرچه لفظ «الأنعام» در سوره های دیگر هم آمده ولی تفصیلی که در این سوره از «وَمِنَ الْأَنْعَامِ حَمُولَة وَفَرْشًا» تا «أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ» آیات 142 تا 144 سورۀ انعام ذکر شده در سوره های دیگر نیست .
از سخنان زرکشی بر می آید که نامگذاری سوره ها تنها برای تسهیل در یادآوری و تعیین سوره ها در ذهن مخاطب است و این نامگذاری به تناسب که عجیب و منحصر به فرد و یا تکرار یک بحث در سوره است به گونه ای که در دیگر سوره ها بدان حد به آن نپرداخته باشد. البته زرکشی به توفیقی بودن اسامی سوره معتقد است و می گوید اسامی سوره ها هر چند متعدد باشند باز هم توفیقی به شمار می آیند و اگر این اسامی صرفاً به دلیل وجود اندک تناسبی انتخاب شده باشند هر فرد زیرکی می تواند از هر سوره معانی بسیاری استخراج کند و اسامی متعددی بر آن بگذارد . اما در نامگذاری توفیقی سوره ها توسط شارع مقدس و رعایت عادت و عرف عرب شده است نه رعایت حکمت و اعجاز و بنابراین نباید در ورای اسامی سوره ها به دنبال راز و رمزهای ناگشوده باشیم.
-2- نظرعلامه طباطبایی:
به نقل از (قرآن در اسلام، ص219) علامه طباطبایی معتقد است «بسیاری از نام های سوره های قرآن در عصر پیغمبر اکرم (ص) در اثر کثرت استعمال تعیین پیدا کرده است و به هیچ وجه توفیقی نیستند وی به روش هایی که معمولاً برای نامگذاری سوره ها بکار رفته است اشاره می کند و می گوید: «تسمیۀ سوره را گاهی با اسمی که در آن سوره واقع یا موضوعی که از آن بحث کرده می کنند. چنانکه گفته می شود سورة بقره، آل عمران، اسراء، سورة توحید و چنانکه در قرآن های قدیمی بسیار دیده می شود که در سر سوره می نویسند «سورة تذکر فیه البقره». و «سورة یذکر فیها آل عمران» .
و گاهی جمله ای از اول سوره ذکر نموده و معرف آن سوره قرار می دهند چنانکه گفته می شود«سوره اقراء باسم ربک» و سوره «انزلنا» «سورة لم یکن» و نظائر اینها. و گاهی با وصفی که سوره دارد به معرفی آن می پردازند چنانکه گفته می شود «سورة فاتحه الکتاب»، «سورة ام الکتاب» و «سبع المثانی»، «سورة اخلاص»، سورة «نسبته الرب» و نظائر اینها. این روشها به شهادت آثاری که در دست است در صدراسلام نیز دائر بوده است و حتی در اخبار نبویه در زبان پیغمبر اکرم (ص) تسمیۀ سور قرآن مانند سورۀ بقره و سورۀ آل عمران و سورۀ هود و سورۀ واقعه بسیار دیده می شود از این رو می توان گفت بسیاری از نام های سوره های قرآن در عصر پیغمبر اکرم (ص) در اثر کثرت استعمال تعیین پیدا کرده است و هیچ گونه جنبۀ توقیف شرعی ندارد.

گرد آورنده: نرگس پاکتچی