آیا بحث غدیر خم در قرآن کریم آمده است؟

اسم امام علی(ع) به طور صریح و آشکار و نیز نام غدیر در قرآن نیامده ولی طبق روایات شیعه و سنی این قسمت از آیه ۳ سوره مائده ((الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا) و امروز دینتان را برای شما کامل کردم و نعمت خود را برای شما تمام نمودم و اسلام را (به عنوان دین) برایتان پسندیدم) پس از نصب امام علی(ع) به امامت در غدیر خم نازل شده است. غیر از دلائل نقلی، تحلیل عقلی هم همین را می رساند چون چهار ویژگی مهم برای روز غدیر بیان شده ۱. یاس همه ‌ی کافران؛ ۲. روز کمال دین؛ ۳. روز اتمام نعمت الهی بر مردم؛ ۴. روزی که اسلام به عنوان (دین کامل) مردم و یک مذهب کامل، مورد پسند خدا قرار گرفته است. چون اگر همه روزهای تاریخ اسلام را بررسی کنیم با همه ارزش هایی که داشته اند دارای این چهار صفت مهم که مطرح شد نیستند. پس تنها روزی که این صفات را دارد همان روز غدیر خم است که امام علی(ع) به عنوان جانشینی پیامبر(ص) نصب می گردد و این اهمیت امامت و رهبری پس از رسول خدا(ص) را می رساند. البته دلائل بسیاری در این باره وجود دارد که جای بحث آن نیست. به نظر می رسد که منظور از عبارت ذکر غدیر در قرآن به طور واضح این باشد که آنچه در غدیر خم رخ داده در قرآن نقل نشده است و می بایست تمامی واقعه غدیر خم در قرآن به وضوح و به طور روشن و لفظ به لفظ بیان می شد و مبحث خلافت در آیاتی از قرآن گنجانده می شد. اما باید دانست که شیوه و روش کلام الهی در بیان بسیاری از مطالب طرح پیاپی و پیوسته مباحث است به گونه ای که بدون توجه به شأن نزول بسیاری از آیات نمی توان به مقصود و هدف اصلی بیان آنها پی برد. شأن نزول در واقع علت، سبب و یا رویدادهایی است که متناسب با آنها آیاتی نازل شده و در بسیاری از موارد آیاتی که در پی هم در یک سوره وجود دارد در برگیرنده مباحث گوناگون است و بدین سان علوم قرآن خود دامنه ای ژرف و گستره از دانش را تشکیل می دهد.در مورد واقعه غدیر خم نیز تمامی مفسران شیعه و سنی اتفاق نظر دارند که در آیه از کلام اللَّه مجید مربوط به این رخداد می باشد. اما در مورد این که چرا این رویداد به مانند بسیاری از قصص قرآن به طور کامل عنوان نگردیده شاید دلیل آن احاله ابلاغ جانشینی علی(ع) به پیامبر بوده است. البته برای عدم ذکر این واقعه دلایل دیگری نیز ارایه گردیده است. به طور مثال برخی یکی از عوامل مصون ماندن قرآن از تحریف را عدم تصریح به نام جانشین پیامبر(ص) می دانند چنان که خود قرآن می فرماید که به حضرت عیسی(ع) نام و نشان جانشین وی ابلاغ گردید و جانشین پیامبر پس از مسیح در میان مطالب انجیل گنجانیده شد اما در متن انجیل که اکنون در دست مسیحیان است نشانی از این مطلب نمی توان یافت و این بخش از انجیل تحریف شده است. چرا که امکان داشت برخی از حکمرانان و فرمانروایانی که در طول تاریخ اسلام به نام اسلام حکومت نامشروع داشته اند برای توجیه حکمرانی خود دست به تحریف آیات قرآن می زدند. گروهی دیگر نیز با تمسک به این که تمامی مسلمانان قول و نقل پیامبر و اوامر و نواهی آن حضرت را معادل قرآن می دانند، اقدام پیامبر در مورد معرفی امیر مؤمنان به جانشینی را برای اتمام حق این مطلب کافی دانسته اند؛ چرا که بسیاری از مطالب وجود دارد که در قرآن به آن اشاره نشده اما مسلمانان با تمسک به سنت نبوی به آنها عمل می نمایند مانند مبحث نماز چنان که در قرآن تنها به خواندن نماز اشاره شده و تعداد رکعتها و شیوه انجام آن از سنت نبوی اخذ شده است.
اما در مورد ۲ آیه ای که پیش تر به آن اشاره شد که تمامی مفسران اتفاق نظر دارند که این ۲ آیه در مورد واقعه غدیر خم نازل شده است این دو آیه چنین است.
الف) آیه ۶۷ سوره مائده: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و اللَّه یعصمک من الناس ان اللَّه لا یهدی القوم الکافرین».
ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده به طور کامل - به مردم - برسان و اگر این کار را انجام ندهی رسالت - خدای را - انجام نداده ای و خداوند تو را - از خطرهای احتمالی - نگاه می دارد و خداوند کافران را هدایت نمی کند.
در ذیل تفسیر آیه فوق روایات بسیاری نقل شده که نظریه انتساب این آیه به واقعه غدیر را قطعی می کند.
این روایات را کسانی چون زید بن ارقم، ابوسعید خدری، ابن عباس، جابر بن عبداللَّه انصاری، ابوهریره و ابن‌مسعود نقل کرده اند و گفته اند که این آیه درباره واقعه غدیر و جانشینی حضرت علی(ع) نازل شده است{۱}.
بسیاری از دانشمندان اسلامی نیز در کتابهای خود به این احادیث تصریح کرده اند که برخی از آنان عبارت اند از:
۱ - حافظ ابونعیم اصفهانی در کتاب ما نزل من القرآن فی علی به نقل از خصائص، ص ۲۹.
۲ - ابو الحسن واحدی نیشابوری در کتاب الباب النزول، ص ۱۵۰.
۳ - ابن عساکر شافعی بنا به نقل در المنثور، ج ۲، ص ۲۹۸.
۴ - فخر رازی در کتاب تفسیر کبیر، ج ۳، ص ۶۳۶.
۵ - جلال الدین سیوطی در کتاب درالمنثور، ج ۲، ص ۲۹۸.
۶ - علامه امینی در کتاب الغدیر.
ب) آیه سوم سوره مائده: «... الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا».
امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تکمیل نمودم و اسلام را به عنوان آیین جاودان شما پذیرفتم مفسران شیعه معتقداند که مراد از الیوم در این آیه روز غدیر خم است، روزی که در آن پیامبر اسلام امیر مؤمنان را به طور رسمی برای جانشین خود تعیین نمود.
در روایاتی که از طریق شیعه و سنی نقل شده به صراحت اذعان گردیده است که این آیه در روز غدیر خم و پس از اعلام پیامبر نازل شده است. برخی از علمای عامه و اهل سنت که این مطلب را نقل نموده اند عبارت اند از:
۱ - ابن جریر طبری راوی معروف سنی در کتاب ولایت و به نقل از زید ابن ارقم، صحابی معروف.
۲ - حافظ ابو نعیم اصفهانی در کتاب ما نزل من القرآن فی علی به نقل از ابو سعید خدری. وی می نویسد: «در روز غدیر خم پیامبر(ص) علی را به ولایت به مردم معرفی کرد و مردم متفرق نشده بودند زمانی که آیه «الیوم اکملت لکم...» نازل شده در این هنگام پیامبر(ص) فرمود: اللَّه اکبر بر تکمیل دین و اتمام نعمت پروردگار و خشنودی خداوند از رسالت من و ولایت علی(ع) پس فرمود: من کنت مولای فهذا علیٌ مولاه؛ هر کس که من مولای اویم پس از این علی مولای اوست. خداوندا آن کس که او را دوست بدارد دوست بدار و آن کس که او را دشمن بدارد دشمن بدار. هر کس او را یاری کند یاری کن و هر کس دست از یاری اش برداشت او را یاری منما{۲}.
۳ - خطیب بغدادی در تاریخ خود از ابو هریره و او از پیامبر(ص) چنین نقل می کند که پس از واقعه غدیر خم و پیمان ولایت علی(ع) و گفتار عمر بن خطاب: بخ بخٍ یابن ابیطالب اصبحت مولای و مولا کل مسلم. آیه «الیوم اکملت لکم دینکم...» نازل گردید{۳}.
۴ - در تفسیر برهان و نور الثقلین ده روایت از طرق مختلف نقل شده که این روایت در مورد غدیر خم می باشد{۴}.
بنابر آنچه نقل شده بیشتر علمای اهل سنت و تمامی علمای شیعه در مورد انتساب این آیه بر واقعه غدیر خم اتفاق نظر دارند. و تنها نکته اختلافی معنای واژه مولا می باشد چنان که علمای اهل سنت این واژه را به معنای دوست و یاور دانسته اند. در توضیح این مطلب باید گفت که تأکید بر دوستی علی(ع) نیاز به آن همه مقدمه چینی و گردآوری مسلمانان و خواندن خطبه در آن بیابان سوزان و نیز گرفتن بیعت از مردم ندارد چرا که مودت و دوستی مسلمانان با یکدیگر بیش تر از این در اسلام مطرح شده و مورد اتفاق و پذیرش همه مسلمانان بوده است. این مطلب چیزی نبوده که توسط پیامبر ابلاغ نشده باشد و یا پیامبر از ابلاغ آن بیم داشته باشد چنان که در آیه ۶۷ سوره مائده خداوند به پیامبر اطمینان می دهد که او را از خطرات نگاه خواهد داشت و این نمی تواند تنها برای اعلام یک دوستی ساده با یکی از صحابه مشهور پیامبر که پسر عموی ایشان نیز بوده و دارای آن سابقه درخشان در اسلام است باشد، و دیگر این که اگر مقصود تنها اعلام دوستی با علی(ع) بوده پس چرا پیامبر بیش از اعلام آن از مردم اقرار می گیرد که من نسبت به شما از خود شما سزاوارتر و نیز صاحب اختیار شما هستم! آیا این جمله تناسبی با بیان یک دوستی ساده با یکی از صحابه دارد تا جایی که مردم به علی(ع) تهنیت بگویند و خلیفه دوم با جمله اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنه، ای علی تو مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن هستی، به آن حضرت تهنیت بگوید آیا این عبارت مولا به معنای رهبر و جانشین پیامبر نیست{۵}؟
منابع:
[۱]. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج ۵، ص ۵ - ۱۷.
[۲]. همان، ج ۴، ص ۲۶۳ - ۲۶۷.
[۳]. الغدیر، علامه امینی، ج ۱، ص ۲۳۰ - ۲۳۲.
[۴]. تفسیر برهان، ج ۱، تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ذیل تفسیر سوره مائده، آیه ۳.
[۵]. تفسیر نمونه، ج ۵، ص ۱۶ - ۱۷.
منبع :سایت پرسمان