انواع جهاد در قرآن

گرچه جمعی از محققان، جهاد اسلامی را بر دو بخش تقسیم می‌کنند: جهاد ابتدایی، و جهاد دفاعی و برای هر یک از این دو بخش بخش‌های دیگری وجود دارد، ولی در واقع حتی جهاد ابتدایی هم یک نوع جهاد دفاعی است که از توضیحات آینده روشن خواهد شد، با این اشاره به آیات قرآن مجید باز می‌گردیم و انواع جهاد را در قرآن مورد بررسی قرار می‌دهیم:

← جهاد ابتدایی

در آیه ی۳۹ سوره حج که به عقیده ی بعضی نخستین آیه ی جهاد است می‌خوانیم "اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر؛[۶]

به آنها که مورد تهاجم دشمن و جنگ قرار گرفته‌اند اجازه ی جهاد داده شده است و خداوند قادر بر یاری آنهاست."
سپس به دنبال این آیه در توضیح مطلب می‌افزاید "الذین اخرجوا من دیارهم بغیر حق الا ان یقولوا ربنا الله؛[۷]

همان کسانی که به ناحق از خانه و کاشانه ی خود بدون هیچ دلیلی اخراج شدند جز اینکه می‌گفتند پروردگار ما الله (و خداوند یکتا) است."
تعبیر آیه که با «اذن» شروع شده تناسب زیادی با گفته ی کسانی دارد که آن را نخستین آیات جهاد می‌دانند و نشان می‌دهد که قبلا چنین اذنی وجود نداشت.
و به هر حال به خوبی نشان می‌دهد که آغاز تشریع جهاد، جهاد دفاعی در برابر دشمن بوده، همان دشمنانی که مسلمانان را مجبور به هجرت و ترک خانه و لانه ی خود کرده بودند بی آنکه گناهی داشته باشند، آری اگر گناهی داشتند گناهشان اعتقاد به توحید و یگانگی خدا بود.
بعضی دیگر نخستین آیه جهاد را آیه ی ۱۹۰ سوره بقره می‌دانند که می‌گوید «و قاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم... ؛ [۸]

با آنها که به نبرد با شما برخاسته‌اند در راه خدا پیکار کنید...» .
اگر این نظر را بپذیریم باز پایه ی جهاد بر اساس در هم شکستن تهاجم دشمن گذارده شده است، و هر انسان عاقلی می‌داند سکوت در برابر تهاجم دشمن خونخوار با هیچ منطقی نمی‌سازد.
تعبیر به «فی سبیل الله» نشان می‌دهد که حتی دفاع اسلامی نیز برای خدا و بر محور معیارهای الهی است نه برای هوا و هوس و جاه طلبی!
این نخستین شکل جهاد در اسلام است اما نباید از معنی «جهاد دفاعی» این چنین برداشت کرد که حکومت اسلامی باید بنشیند تا دشمن به خانه و کاشانه اش هجوم برد سپس به دفاع برخیزد، بلکه به عکس هنگامی که احساس کرد دشمن برای پیکار آماده می‌شود و قصدش تهاجم بر نیروی اسلام است باید ابتکار عمل را به دست گیرد و قدرت تهاجم دشمن را درهم بشکند.

← جهاد برای خاموش کردن آتش فتنه

در آیه ی ۱۹۳ سوره ی بقره می‌خوانیم «و قاتلوهم حتی لا تکون فتنة و یکون الدین لله فان انتهوا فلا عدوان الا علی الظالمین؛[۹]

با آنها (دشمنان) پیکار کنید تا آتش فتنه خاموش شود، و اگر آنها خودداری کردند و دست از فتنه جویی برداشتند مزاحم آنها نشوید، چرا که تعدی جز بر ستمکاران روا نیست».
همان گونه که قبلا اشاره کردیم در تفسیر «فتنه» در میان دانشمندان گفتگوست، ولی فتنه را به هر معنی تفسیر کنیم خواه به معنی ایجاد فساد، یا شکنجه کردن مؤمنان، یا شرک و بت پرستی آمیخته با تحمیل عقیده بر دیگران و خواه به معنی تلاش برای گمراه ساختن و فریب و نیرنگ با مؤمنان، هر چه باشد نوعی تهاجم از سوی دشمن حساب می‌شود و بنابراین جهاد در مقابل آن نیز شکل دفاعی به خود می‌گیرد.
جمله ی فان انتهوا فلا عدوان الا علی الظالمین نیز به خوبی نشان می‌دهد که هدف درهم کوبیدن ظلم و ظالمان و ستمگران است.
قابل توجه اینکه در آیه ی ۱۹۱ همین سوره (بقره) می‌خوانیم «و اقتلوهم حیث ثقفتموهم و اخرجوهم من حیث اخرجوکم و الفتنة اشد من القتل؛[۱۰]

آنها را هر جا بیابید به قتل برسانید و آنها را بیرون سازید از آنجا که شما را بیرون ساختند و فتنه از جنگ و کشتار هم بدتر است.»
این آیه با توجه به آیه ی قبل از آن که سخن از مشرکان مهاجم می‌گوید به روشنی دعوت به پیکار و کشتار کسانی می‌کند که بر مسملانان تاخته بودند و آنها را از خانه و لانه ی خود بیرون کرده بودند و از هیچ جنایتی ابا نداشتند، مخصوصا مسلمانان را برای تغییر دین شان پیوسته در فشار می‌گذاشتند و حتی شکنجه می‌دادند، قرآن نه تنها پیکار با این گونه افراد را مجاز می‌شمرد بلکه واجب می‌داند.
گرچه در بعضی از احادیث و کلمات جمعی از مفسران «فتنه» به معنی شرک و بت پرستی تفسیر شده است، ولی قرائن موجود در آیه و آیات قبل و بعد از آن به خوبی نشان می‌دهد که هر گونه شرک و بت پرستی منظور نیست، بلکه منظور اعمالی همچون اعمال مشرکان مکه است که پیوسته مسلمانان را برای تغییر آیین شان در فشار می‌گذاشتند.
در تفسیر المنار می‌خوانیم که در معنی آیه چنین می‌گوید:
حتی لا تکون لهم قوة یفتنونکم بها و یؤذونکم لاجل الدین و یمنعونکم من اظهاره او الدعوة الیه؛ پیکار با آنها را ادامه دهید تا قدرت بر شکنجه کردن و آزار دادن شما برای تغییر دین و جلوگیری از اظهار اسلام و دعوت به سوی آن نداشته باشند.» [۱۱]

به یقین یک چنین فتنه و سلب آزادی و شکنجه و فشار برای تغییر عقیده و آیین خدا از کشتار هم بدتر است، بنابراین جمله ی ویکون الذین کله لله اشاره به این خواهد بود که رفع فتنه در این است که هر کس آزادانه بتواند خدا را پرستش کند و از هیچ چیز و هیچ کس نترسد، نه اینکه مشرکان بت پرست آزاد باشند تا خانه ی کعبه را تبدیل به بتکده کنند و مسلمانان پاک دل توان گفتن «الله اکبر» و «لا اله الا الله» به طور آشکار نداشته باشند.
به هر حال آیات ۱۹۰ و ۱۹۱ و ۱۹۳ این سوره[۱۲]

که همه با هم مرتبط است به خوبی نشان می‌دهد که خاموش کردن آتش فتنه به عنوان یک هدف برای جهاد اسلامی در واقع جنبه ی دفاعی دارد و مؤمنان را در مقابل تهاجم فرهنگی و اجتماعی و نظامی دشمنان اسلام حفظ می‌کند.

← جهاد برای حمایت از مستضعفین

آیه ی ۷۵ سوره نساء مسلمانان را دعوت به جهاد برای حمایت از مظلومان و مبارزه با ظالمان می‌کند و می‌گوید «و ما لکم لا تقاتلون فی سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان الذین یقولون ربنا اخرجنا من هذه القریة الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل لنا من لدنک نصیرا؛[۱۳]

چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده‌اند پیکار نمی‌کنید؟ همان مظلومانی که می‌گویند خدایا! ما را از این شهر (مکه) که اهلش ستمگرند بیرون ببر و برای ما از سوی خود یار و یاوری قرار ده»!
در این آیه نخست دعوت به جهاد در راه خدا شده و بلافاصله سخن از مستضعفان و مظلومانی به میان آمده که دشمن سنگدل آنها را آنچنان تحت فشار قرار داده که راضی به ترک خانه و کاشانه ی خود شده‌اند، و به نظر می‌رسد که این دو در واقع به یک معنی باز می‌گردد، چرا که یاری این گونه مظلومان مصداق روشن جهاد فی سبیل الله است.

←← فرق مستضعف با ضعیف

فراموش نکنیم که مستضعف» با «ضعیف» فرق واضحی دارد، ضعیف به شخص ناتوان گفته می‌شود، ولی مستضعف کسی است که بر اثر ظلم ستمگران تضعیف شده است، خواه تضعیف فکری و فرهنگی باشد یا تضعیف اجتماعی و اقتصادی و سیاسی. (دقت کنید)
روشن است که این نوع جهاد نیز جهاد دفاعی است، دفاع از این مظلومان در برابر ظالمان. اهداف سه گانه فوق عمده‌ترین اهداف جهاد اسلامی هستند، اگر چه می‌توان آنها را به دو بخش (جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی) تقسیم کرد، ولی روح همه ی آنها دفاعی است، به همین دلیل در تاریخ اسلام موردی را نمی‌یابیم که کافران آمادگی زندگی مسالمت آمیز با مسلمین را داشته باشند و اسلام دست رد به سینه ی آنها زده باشد.
امروز نیز حکومت اسلامی سر جنگ با کسی ندارد، و تا جنگ بر او تحمیل نشود با کسی پیکار نمی‌کند، ولی دفاع از مظلومان را جزء وظایف اصلی خویش می‌شمرد، و فتنه گری و ایجاد رعب و وحشت و تضییق و فشار و سلب آزادی از سوی دشمن را نوعی اعلام جنگ می‌داند و خود را موظف به دفاع می‌شمرد.
مجددا تکرار می‌کنیم مفهوم دفاع این نیست که انسان بنشیند تا بر او هجوم برند بلکه باید در مقابل تحرکات دشمن حساسیت به خرج دهد و آمادگی رزمی را به خصوص در شرایط حساس حفظ کند و قبل از غافلگیر شدن ضربه را بر دشمن توطئه گر وارد سازد.

۶.

↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۹.

۷.

↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۹.

۸.

↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۰.

۹.

↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۳.

۱۰.

↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۱.

۱۱.

↑ رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، ج۲، ص۱۷۰.

۱۲.

↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۰-۱۹۳.

۱۳.

↑ نساء/سوره۴، آیه۷۵.

منبع: سایت اندیشه قم