آیا شما حسودی؟

کی دیگر از محرّمات (که خود نیز یکی از انگیزه های غیبت به شمار می رود) حسد است. شخص حسود به مقتضای حسادتی که دارد همواره درصدد عیب جویی و تحقیر محسود است و از این راه حس خودخواهی خویش را اشباع می کند.
کسی که با انگیزه (حسد) غیبت می کند گرفتار سه عذاب می شود: عذاب روحی در اثر حسادت، عذابی به خاطر گناه حسادت و عذابی دیگر از جهت گناه غیبت.
بنابراین، حسود در دنیا و آخرت خاسر و زیانکار است، چون غرض او از غیبت کردن از میان بردن طرف مقابل است اما در واقع خود را نابود می کند.

گرچه مقصود از ذکر حسد در این فصل بیان یکی از علل غیبت است اما، حال که ذکر حسد به میان آمد، مناسب است توضیح مختصری دربارۀ آن بدهیم.

تعریف حسد
راغب اصفهانی می گوید:
الحسد تمنّی زوال نعمة من مستحق لها و رما کان مع ذلک سعی فی زوالها، و روی: "المؤمن یغبط والمنافق یحسد".
حسد آرزوی زوال نعمت از کسی است که سزاورا داشتن آن نعمت است و شخص حسود علاوه بر آرزوی قلبی چه بسا کوشش در زوال آن نعمت می کند. در روایت آمده است که "مؤمن اهل غبطه است و منافق حسد می ورزد".
غبطه آرزوی داشتن نعمت است بدون آنکه زوال آن را از صاحب نعمت آرزو داشته باشند. به دیگر سخن، اهل غبطه هنگامی که نعمت و فضیلتی را در دیگران مشاهده می کنند می گویند ای کاش ما هم از این نعمت برخوردار بودیم، و در راه تحصیل آن کوشش می کنند ولی هیچگاه آرزوی زوال نعمت از دیگران نکرده و در صدد رفع آن بر نمی آیند. به این جهت فرموده اند مؤمن غبطه می خورد و منافق حسادت می ورزد.
حال برای اینکه با مفهوم حسد و قبح و زشتی آن بیشتر آشنا شویم به نقل برخی از آیات و روایات می پردازیم.

حسد در آیات قرآن
- اَم یَحسُدُونَ النّاسَ عَلی ما اتیهُمُ اللهُ مِن فَضلِهِ فَقَد اتَینا الَ اِبراهیمَ الکِتابَ وَالحِکمَةَ وَ اتَیناهُم مُلکاً عَظیماً
آیا یهود حسد می روزند نسبت به مردم [: به پیامبر و خانه اش و یا به مسلمین] از اینکه خداوند آنان را از فضل خویش برخوردار کرده است؟ به تحقیق ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به آنها حکومت و سلطنت عظیمی عطا کردیم.
- وَدَّ کَثیرٌ مِن اَهلِ الکِتابِ لَو یَرُدُّوُنَکُم مِن بَعدِ ایمانِکُم کُفّاراً حَسَداً مِن عِندِ اَنفُسِهِم مِن بَعدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الحَقُّ....
بسیاری از اهل کتاب از روی حسد[که در وجود آنها ریشه دوانده است] دوست دارند شما را بعد از اسلام و ایمان به حال کفر بازگردانند پس از آنکه حق کاملاً برای آنها روشن شده است...
- وَلا تَتَمَنَّوا ما فَضَّلَ اللهُ بِهِ بَعضَکُم عَلی بَعضٍ لِلرِّجالِ نَصیبٌ مِمَّا اکتَسَبُوا وَ لِلنِّساءِ نَصیبٌ مِمَّا اکتَسَبنَ وَاسئَلُوا اللهَ مِن فَضلِهِ اِنَّ اللهَ کانَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلیماً.
برتریها و مزیّتهایی را که خداوند بعضی از شما را بر بعضی دیگر ارزانی داشته آروز مکنید زیرا هر کس نتیجۀ سعی و کوشش خویش را مالک است. از برای مردان است بهره ای از آنچه کسب کرده اند و از برای زنان است بهره ای از آنچه کسب کرده اند.از فضل خدا بخواهید که خداوند به هر چیز دانا است.
گرچه این آیات در مقام نکوهش حاسدان است اما ضمناً مفهوم حسد را نیز روشن می کند که آرزوی زوال نعمت و فضل الهی است که به بنده یا بندگانش ارزانی داشته در برابر غبطه که آرزوی داشتن آن نعمتها است نه زوال آن از دیگران. به همین جهت همان قدر که حسد ناپسند است غبطه پسندیده و مطلوب است. در نکوهش حسد از نظر قرآن همین بس که خدای متعال می فرماید: ای رسول ما بگو:
... وَ مِن شَرِّ حاسِدٍ اِذا حَسَدَ.
به خدا پناه می برم از شرّ حسود بدخواه آنگاه که حسد ورزد.

حسد در روایات
در احادیث معصومین علیهم السلام خصوصیاتی برای حسد آمده که نمونه هایی از آن را در ذیل خواهید خواند.

حسد از ریشه های کفر:
امام صادق علیه السلام فرمود:
اُصُولُ الکُفِر ثَلاثَةٌ:ألحِرصُ وَ الإستِکبارُ وَالحَسَدُ.
ریشه های کفر سه چیز است: حرص، تکبّر و حسد.

سپس دربارۀ حسد فرمود:
وَأمَّا الحَسَدُ فَابنا ادَمَ حَیثُ قَتَلَ أحَدُهُما صاحِبَهُ.
اما حسد در داستان دو پسر آدم [هابیل و قابیل] است آنگاه که یکی دیگری را کشت.

مرحوم مجلسی می فرماید:
و کأنّ المراد باصول الکفرما یصیر سببا للکفر احیانا لا دائما وللکفر ایضا معان کثیره.
گویا مقصود از ریشه های کفر گناهانی است که گاهی موجب کفر می شود نه همیشه، و کفر معانی و مصادیق فراوانی دارد.
امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی فرمود:
أَلحَسَدُ أصلُهُ مِن عَمَی القَلبِ وَ الجُحُودِ لِفَضلِ اللهِ تَعالی وَ هُما جَناحانِ لِلکُفرِ وَبِالحَسَدِ وَقَعَ ابنُ ادَمَ فی حَسرَةِ الاَبدِ وَ هَلَکَ مَهلَکاً لایَنجُو مِنهُ اَبَداً.
حسد از تاریکی قلب و از انکار نعمتهای خدا نسبت به افراد سرچشمه می گیرد و ایندو [تاریکی قلب وایراد به اینکه چرا خدا به مردم نعمت داده است] دو بال کفر هستند.
به سبب حسد بود که فرزند آدم برای همیشه درحسرت باقی ماند و به هلاکتی افتاد که هرگز از آن رهایی نخواهد یافت.مولوی گوید:
ور حسد گیرد تو را در ره گلو در حسد ابلیس را باشد غلو
کاو ز آدم ننگ دارد از حسد با سعادت جنگ دارد از حسد
عقبۀ زین صعب تر در راه نیست ای خنک آن کش حسد همراه نیست
این جسد خانۀ حسد آمد بدان کز حسد آلوده باشد خاندان
چون کنی بر بی حسد مکر و حسد زآن حسد دل را سیاهیها رسد
خاک شو مردان حق را زیر پا خاک بر سرکن حسد را همچو ما

• حسد ایمان را می خورد:
درحدیث دیگری فرمود:
إنَّ الحَسَدَ یَأکُلُ الایمانَ کَما تَأکُلُ النّارُ الحَطَبَ.
حسد ایمان را می خورد همان گونه که آتش هیزم را از بین می برد.
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
... وَ لا تَحاسَدُوا فَإنّش الحَسَدَ یَأکُلُ الایمان کَما تَأکُلُ النّارُ الحَطَبَ ....
... حسد نورزید که حسد ایمان را بر باد می دهد آنچنانکه آتش هیزم را خاکستر می کند....
و نیز فرمود:
اَلحَسَدُ یُمیتُ (یمیث) الایمان فی القَلبِ کَما یُمیتُ الماءُ الثَّلجَ.
حسد ایمان را در قلب انسان آب می کند آن گونه که یخ برف در آب ذوب می شود.

• حسود مورد خشم خدا است:
کسی که بر دیگران حسد می ورزد مورد خشم خدای متعال قرار می گیرد و رابطه اش با پروردگار قطع می شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلّم فرمود:
قالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ لِمُوسَی بنِ عِمرانَ یَا ابنَ عِمرانَ لا تَحسُدَنَّ النّاسَ عَلی ما اتَیتُهُم مِن فَضلی وَ لا تَمُدَّنَّ عَینُیکَ اِلی ذلِکَ وَ لا تُتبِعهُ نَفسَکَ فَإنَّ الحاسِدَ ساخِطُ لِنِعَمی، صادٌّ لِقَسمِی الَّذی قَسَمتُ بَینَ عِبادی وَ مَن یَکُ کَذلِکَ فَلَستُ مِنهُ وَلَیسَ مِنّی.
خدای عزّو جلّ به موسی بن عمران [علیه السلام] فرمود: ای پسر عمران! برآنچه از فضل خود به مردم داده ام حسد مبر و چشمت را به دنبال آن میفکن و دلت را دنبال آن مفرست، زیرا کسی که رشک می برد، از نعمت من ناراحت است و از تقسیمی که میان بندگانم کرده ام جلوگیر است و کسی که چنین باشد من از او نیستم و او از من نیست [: بین من و او ارتباطی نیست].

• حسد نشانۀ نفاق:
در برخی از روایات آمده است که اگر کسی به خدا ایمان داشته باشد به مردم رشک نمی برد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
إنَّ المُؤمِنَ یَغبِطُ وَ لا یَحسُدُ وَالمُنافِقُ یَحسُدُ وَ لا یَغبِطُ.
مؤمن غبطه می خورد ولی رشک نمی برد، و منافق حسد می ورزد و غبطه نمی خورد.

• حسد آفت دین:
در حدیث دیگری امام صادق علیه السلام فرمود:

افَةُ الدِّینِ الحَسَدُ وَالعَجبُ وَالفَجرُ.
آفت دین سه چیزاست: حسد، خودبینی و به خود بالیدن [:فخر فروشی].
درروایات دیگری می خوانیم که حسد دین را از بین می برد:
قالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ الِهِ وَسَلَّمَ ذاتَ یَومٍ لِاَصحابِهِ: اَلا إنَّهُ قَد دَبَّ اِلَیکُم داءُ الاُمَمِ مِن قَبلِکُم وَ هُوَالحَسَدُ لَیسَ بِحالِقٍ الشَّعرِ لکِنَّهُ حالِقُ الدّینِ....
یک روز رسولخدا صلی الله علیه وآله وسلم به یاران خود فرمود: آگاه باشید که بیماری امّتهای پیشین که همان بیماری حسد باشد شما را نیز فرا گرفته است. حسد زدایندۀ موی تن نیست بلکه دین انسان را ریشه کن می کند....
و در نکوهش حسد حدیث دیگری به همین مضمون از آن بزرگوار رسیده است که فرمود:
دَبَّ اِلَیکُم داءُ الاُمَمِ مِن قَبلِکُم اَلحَسَدُ وَالبَغضاءُ.
بیماریهای پیشینیان که حسد و کینه است به سراغ شما نیز آمده است.

• زیانهای جسمی حسد
حسد گذشته از اینکه زیانهای معنوی دارد و دین و ایمان را تباه می کند از نظر جسمی نیز روی اعصاب انسان اثر می گذارد.
امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:
صِحَّةُ الجَسَدِ مِن قِلَّةِ الحَسَدِ.
سلامتی بدن از کمیِ رشک بردن است.
علاّمه شیخ محمدتقی شوشتری (دام افضاله) پس از نقل این جملۀ امیر مؤمنان علیه السلام می نویسد: شش کس همیشه ناراحت اند که یکی از آنها حسود است. آنگاه از قول اصمعی نقل می کند که گفت:
رایت اعرابیا قد اتت له مائة و عشرون سنة فقلت له ما اطول عمرک فقال: ترکت الحسد فبقیت.
عرب صحرانشینی را دیدم که صد و بیست سال از عمر او گذشته بود. پرسیدم چه چیز سبب شد که عمر تو اینقدر طولانی شود؟ گفت به خاطر اینکه حسد نورزیدم.
و نیز حضرت علی علیه السلام درجای دیگر فرمود:
اَلعَجَبُ لِغَفلَةِ الحُسّادِ عَن سَلامَةِ الاَجسادِ.
جای شگفتی است که حسودان از سلامت جسم خودغفلت دارند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
اَلحاسِدُ یَضُرُّ بِنَفسِهِ قَبلَ اَن یَضُرَّ بِالمَحسُودِ.
شخص حسود قبل از اینکه به محسود زیان برساند به خود زیان می رساند.
از امیر مؤمنان علیه السلام دربارۀ حسد و حسودان سخنان زیادی نقل شده که از جملۀ آنها است:
• ألحَسَدُ یُفنِی الجَسَدَ.
حسد بدن انسان را از بین می برد.
• اَلحَسَدُ داءٌ عیاءٌ لایَزُولُ إلاّ بِهَلَکِ الحاسِدِ اَو بِمَوتِ المَحسُودِ.
حسد بیماری مهلکی است که جز به هلاکت حسود یا به مرگ محسود [: کسی که دربارۀ او حسد ورزیده می شود] از بین نمی رود.
• اَسوَءُ النّاسِ عَیشاً اَلحَسُودُ.
بدترین مردم در زندگی حسود است.
به هر حال، حسد یکی از امراض روحی خطرناک است که باید ریشه یابی شود و علل و انگیزه های آن بررسی گردد و پس از پی بردن به آن عوامل، انسان به فکر درمان باشد و چاره ای بیندیشد که این مرض مهلک را از خود دور کند.
در اینجا تنها به ذکر یک نکته بسنده می کنیم که عقده ها و کمبودها به همراه تنبلی و کسالت از اسباب عمدۀ حسادت است. بکوشید با سعی و تلاش کمبودها را جبران کنید و عقده ها را از دل بزدایید و ضمناً بدانید که در زندگی هر کسی را سهمی و نصیبی است مقدّر که با سعی و کوشش به آن خواهد رسید، چنانکه فرمود:" وَ أن لَیسَ لِلإنسانِ إلا ما سَعی". البته ممکن است در زندگانی اجتماعی موانعی از قبیل ظلم و ستم و حق کشی در سر راه انسان وجود داشته باشد که اینها را با حسد ورزیدن نمی توان از میان برداشت و درمان این گونه بیماریهای اجتماعی راه دیگری دارد که در جای خود باید مورد بحث قرار گیرد.

نقطه های آغاز دراخلاق عملی آیت الله محمّدرضا مهدوی کنی