و روزی که آیه تکمیل دین نازل شد

آيه اكمال دين

اَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى وَ رَضيتُ لَكُمُ الاِْسْلامَ ديناً. . .

امروز كافران از (زوالِ) آيينِ شما، مأيوس شدند; بنابراين، از آنها نترسيد! و از (مخالفت) من بترسيد! امروز، دين شما را كامل كردم; و نعمت خود را بر شما تمام نمودم; و اسلام را به عنوان آيين (جاودانِ) شما پذيرفتم... .
«سوره مائده، آيه 3» در اين آيه شريفه سخن از يك روز بسيار بزرگ و با شكوه است، كه نقطه عطفى براى مسلمانان شمرده شده است. روزى كه يأس دشمنان، إكمال دين، إتمام نعمتهاى الهى و رضايت و خشنودى پروردگار، ارمغان آن است.
راستى اين روز، چه روزى بوده است؟ در بحثهاى آينده پاسخ اين سؤال خواهد آمد. شرح و تفسير روز اكمال دين و اتمام نعمت
«اَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ» ـ هر چند دشمنان اسلام و كفّار لجوج و عنود از ابتداى بعثت تا آخرين روزهاى زندگى پيامبر (صلى الله عليه وآله) با حربه هاى مختلف به جنگ اسلام آمدند و در هر مرحله اى كه شكست خورده اميدوار به آينده بودند; ولى در هنگام نزول آيه فوق حادثه اى رخ داده است كه نه تنها دشمن شكست تازه اى خورده بلكه اميد آينده او هم نا اميد شده است.
بنابراين، كفّار براى هميشه از زوال و نابودى دين شما مأيوس گشتند.
«فَلا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَونِ» ـ با اين نصرت و پيروزى بزرگ، كه در اين روز حاصل گشته، ديگر از دشمنان و كفّار در هراس نباشيد، از ناحيه آنها خطرى شما را تهديد نمى كند، بلكه از مخالفت با فرامين و اوامر الهى بترسيد; زيرا در اين شرايط خطر اصلى از هوى و هوسها و دورى از خداوند نشأت مى گيرد.
»اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتى» ـ در اين روز با شكوه و پر اهمّيّت، دين شما بر اثر حادثه اى كه رخ داد كامل گشت و نعمتهاى الهى بر شما مسلمانان تمام و كامل شد.
«وَرَضِيتُ لَكُمُ الاِْسْلامَ دِيناً» ـ شكوه و عظمت امروز و حادثه اى كه در آن اتّفاق افتاده، بقدرى فراوان است كه خداوند اسلام را به عنوان آيين هميشگى پذيرفته است. آن روز، چه روزى بوده است؟ روزى كه آيه شريفه از آن سخن مى گويد، داراى چهار ويژگى مهم است.
اوّل : روزى است كه باعث يأس و نااميدى كفّار شد.
دوم : روزى است كه مايه اكمال دين گشت.
سوم : روزى است كه خداوند نعمتش را بر مسلمانان تمام كرد.
چهارم : روزى است كه خداوند راضى شد كه دين اسلام، دين هميشگى مردم باشد.
راستى اين روز بزرگ، با اين ويژگيهاى چهارگانه، چه روزى بوده است؟
براى رسيدن به پاسخ اين سؤال، دو مسير را مى توان طى كرد:
راه اوّل : تأمّل و تعمّق در مضمون خود آيه و مطالعه و تفكّر پيرامون آن، با قطع نظر از روايات و احاديثى كه در ذيل آن وارد شده و با صرف نظر از آراء و افكار مفسّران و محدّثان و دانشمندن و ساير نشانه ها و قرائن خارجى مى باشد.
راه دوم : تفسير آيه با استفاده از روايات شأن نزول و آراء و نظريّات مفسّران مى باشد. راه اوّل : تفسير آيه بدون قرائن خارجى
آيه شريفه با كدام يك از حوادث زمان پيامبر (صلى الله عليه وآله) قابل تطبيق است؟
در پاسخ اين سؤال فخر رازى دو نظريّه، و مرحوم طبرسى نظريّه سومى بيان كرده است. ما با استعانت از خداوند و با تكيه بر عقل و منطق و بدور از تعصّب و احساسات و به گونه اى كه در عين طرح بحث علمى، ضربه اى به وحدت مسلمين جهان وارد نشود، اين نظريّات سه گانه را بررسى مى كنيم.
نظريّه اوّل : يكى از نظريّاتى كه فخر رازى در تفسير آيه شريفه مطرح كرده اين است كه كلمه «اليوم» در اين آيه در معناى حقيقى خود به كار نرفته است، بلكه معناى مجازى دارد، بدين معنى كه «يوم» در اينجا به معناى «دوران» و «يك برهه از زمان» است; نه يك قطعه كوتاه از زمان.
طبق اين نظريّه، آيه نظر به روز خاص و حادثه ويژه اى ندارد، بلكه از شروع و آغاز دوران عظمت اسلام و فرا رسيدن دوران يأس و نا اميدى كفّار خبر مى دهد، مخصوصاً كه استعمال كلمه «يوم» در اين معناى مجازى در بين مردم متعارف است; مثل اين كه گفته مى شود: «ديروز جوان بودم و امروز پير شدم» يعنى دوران جوانى گذشت و دوران پيرى فرا رسيد ـ نه اين كه حقيقتاً روز گذشته جوان بوده و امروز پير گشته است!
ولى پاسخ اين نظريّه واضح و روشن است; زيرا معناى مجازى و غير حقيقى، نياز به قرينه روشنى دارد. آقاى فخر رازى چه قرينه روشنى براى اين معناى مجازى ارائه مى كند؟
نظريّه دوم : منظور از «اليوم; امروز» در آيه شريفه، معناى حقيقى آن و روز خاص و معيّنى است و آن روز، روز عرفه، هشتم ماه ذى القعده، مى باشد. روز عرفه حجّة الوداع، آخرين سفر حجّ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) كه در سال دهم هجرت واقع شد.
و لكن اين نظريّه نيز قانع كننده نيست، زيرا مگر روز عرفه سال دهم هجرت با عرفه سال نهم و هشتم هجرت چه تفاوتى داشته كه آن را ممتاز نموده است؟! اگر حادثه خاصّى در آن رخ نداده، پس چطور با اين عظمت از آن ياد شده است؟!
خلاصه اين كه، اين نظريّه هم با عقل سليم و بدور از احساسات و تعصّبات، قابل پذيرش نيست. نتيجه اين كه هيچ يك از دو نظريّه فخر رازى، راز نهفته در آيه را فاش نمى كند.
نظريّه سوم : مرحوم طبرسى، يكى از مفسّران زبردست و قوى شيعه، پس از نقل و ردّ دو نظريّه فخر رازى، تفسير اهل البيت (عليه السلام) را در مورد آيه نقل مى كند كه مورد قبول تمام مفسّران شيعه و علماء و دانشمندان آنهاست.
طرفداران اين نظريّه معتقدند كه منظور از آن روز با شكوه، كه نا اميد كننده كفّار بود و موجب جلب رضايت الهى گشت و دين و نعمت پروردگار كامل گشت، روز هيجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرت، روز عيد سعيد غدير است; روزى كه پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) در راستاى اجراى فرمان پروردگار، علىّ بن ابى طالب «عليهما السّلام» را به ولايت منصوب كرد و رسماً خلافت آن حضرت را به همه مسلمانان اعلام كرد.
سؤال : آيا اين نظريّه با مضمون و محتواى آيه شريفه سازگار است؟
پاسخ : اگر با ديده انصاف و بدون پيشداوريها قضاوت كنيم، خواهيم ديد كه آيه شريفه كاملا بر حادثه غدير قابل تطبيق است. زيرا:
اوّلا: دشمنان اسلام پس از ناكامى در تمام توطئه ها، جنگ ها، سمپاشيها، تفرقه افكنيها، مبارزات و خلاصه بعد از تمام تلاشهايى كه براى محو اسلام داشتند، تنها به يك چيز دل بسته بودند و آن اين كه پيامبر از دنيا برود و پس از ارتحال آن حضرت مخصوصاً با توجّه به اين كه پسرى ندارد تا جانشين او بشود و تاكنون نيز بطور رسمى جانشينى براى خود تعيين نكرده است، بتوانند به آرزوى خود برسند و ضربه نهايى را بر اسلام وارد كنند. امّا وقتى ديدند آن حضرت در روز هجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرت، در صحراى غدير خم و در بين جمعيّت انبوه و كم نظير مسلمانان، عالم ترين، قدرتمندترين، آگاه ترين و نيرومندترين فرد جهان اسلام را به جانشينى خود انتخاب كرد، آرزوهاى خويش را باد رفته ديدند و تنها روزنه اميد آنها بسته شد و از نابودى اسلام مأيوس شدند.
ثانياً: با انتخاب امام على (عليه السلام) نبوّت قطع و ناتمام نماند، بلكه به سير تكاملى خود ادامه داد، زيرا امامت تكميل كننده نبوّت و در نتيجه باعث كمال دين است; بنابراين، خداوند با انتخاب على(عليه السلام)، به عنوان خليفه مسلمانان، شخصيّتى كه نيرومند ترين، آگاه ترين و عالم ترين مسلمان پس از رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) بود، دين خود را كامل كرد.
ثالثاً: نعمتهاى پروردگار با نصب امامت و رهبرى پس از پيامبر (صلى الله عليه وآله) تكميل شد.
رابعاً: بدون شك اسلام بدون امامت و رهبرى يك دين جهانى فراگير و خاتم نخواهد شد، دين خاتم بايد همواره پاسخگوى نيازهاى مردم در تمام زمانها باشد و اين، بدون وجود امامى معصوم در هر زمان امكان پذير نيست.
نتيجه اين كه، تفسير آيه شريفه به حادثه غدير، تفسير قابل قبولى است; بلكه تنها تفسير قابل قبول مى باشد. منظور از اكمال دين چيست؟ در تفسير اين بخش از آيه (اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ ...) نيز سه نظريّه مطرح شده است:
1ـ منظور از «دين»، «قوانين» است; يعنى در آن روز قوانين اسلام كامل شد و پس از آن ديگر در اسلام خلأ قانونى وجود نخواهد داشت.
ولكن در پاسخ به اين نظريّه اين سؤال مطرح مى شود كه: مگر در آن روز چه قانون مهم و حادثه خاصّى رخ داد كه باعث تكميل قوانين الهى شد؟ (پاسخ به اين سؤال نكته اساسى و روشنگر اين آيه است.)
2ـ برخى معتقدند كه منظور از دين در آيه فوق، حج است; يعنى در آن روز خاص و با شكوه، خداوند حجّ شما را كامل كرد.
ولى آيا واقعاً «دين» در لغت به معناى «حج» است؟ يا دين مجموعه اى از «عقائد» و «اعمال» است كه «حجّ» بخشى از آن است؟
روشن است كه احتمال دوم صحيح است، بنابر تفسير «دين» به «حج» تفسير بى دليلى است.
3ـ تحقّق مضمون آيه و اكمال دين و اتمام نعمت به اين بود كه خداوند در آن روز مسلمين را بر دشمنان غالب و پيروز كرد و شرّ دشمنان را از سر آنها كوتاه نمود.
ولى آيا اين سخن صحيح است؟! كدام دشمن مغلوب و مأيوس شد؟ مشركان عرب كه در سال هشتم هجرت، به هنگام فتح مكّه تسليم مسلمانان شدند; يهوديادن مدينه و خيبر و قبائل بنى قريظه و بنى قينقاع و بنى النّضير كه سالها قبل در جنگ خيبر و احزاب شكست را پذيرفتند و يا از محدوده حكومت اسلامى هجرت كردند، مسيحيان نيز با مسلمانان قرارداد صلح امضاء كردند; بنابراين، تمام دشمنان اسلام قبل از سال دهم هجرت تسليم شده بودند.
بله، خطر منافقين، كه خطرناك ترين دشمنان دين بودند و از پشت خنجر مى زدند، هنوز برطرف نشده بود. ولى چگونه آنها شكست خوردند و نا اميد شدند؟
باز اين سؤال بى پاسخى است كه همانند سؤال مطرح شده در نظريه اوّل، از سوى اين نظريه پردازان جوابى به آن داده نشده است.
امّا تفسير علماى شيعه ـ همانطور كه گذشت ـ پاسخ تمام اين سؤالات را مى دهد و روشنايى خاصّى به آيه مى بخشد.
آرى، واقعه غدير خم و مسأله ولايت و جانشينى امير المؤمنين (عليه السلام) بهترين تفسير، بلكه تنها تفسير صحيح اين آيه شريفه است; زيرا با اين رخداد، يأس بر منافقان سايه افكند و اميدهاى آنها نا اميد گشت.
سؤال : ابتداى آيه سوم سوره مائده پيرامون گوشتها حرام سخن مى گويد(1) و در انتهاى آن، سخن از اضطرار و ضرورت و حكم آن است(2) و در وسط اين دو مطلب، سخن از ولايت و امامت به ميان آمده است. چه تناسبى بين مسأله ولايت و امامت و جانشينى پيامبر (صلى الله عليه وآله)، و مسأله گوشتهاى حرام و حكم اضطرار و ضرورت وجود دارد؟ آيا اين خود شاهدى نمى شود كه جملات مورد بحث از آيه، ارتباطى به بحث ولايت نداشته و مطلب ديگرى را تعقيب مى نمايد؟
پاسخ : آيات قرآن مجيد به صورت يك كتاب كلاسيك تنظيم نشده است، بلكه به همان شكلى كه نازل مى گشت (و گاه با تغييرات و جابه جائى هائى)به دستور پيامبر(صلى الله عليه وآله). ثبت مى شد، بنابراين ممكن است صدر آيه مورد بحث به خاطر سؤالاتى كه از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) در مورد گوشتهاى حرام شده، قبل از واقعه غدير نازل شده باشد، و بعد از مدّتى واقعه غدير پيش آمده و آيه مورد بحث نازل گشته و كُتّاب و نويسندگان وحى آن را به دنبال حكم گوشتهاى حرام ثبت كرده باشند. سپس مسأله اضطرار يا مصداقى از مصاديق آن رخ داده و حكم آن نازل شده و ذيل آيه را كه حاوى حكم اضطرار است به دنبال قسمت وسط آيه ثبت كرده باشند، بنابراين، با توجّه به نكته فوق، لازم نيست آيات تناسب خاصّى با هم داشته باشند.
توجّه به اين نكته، بسيارى از شبهات و اشكالاتى كه پيرامون آيات قرآن مجيد مطرح مى گردد را حل مى كند.
________________________________________
1 . ابتداى آيه مذكور چنين است:
حرّمت عليكم الميتة والدَّم ولحم الخنزير وما اهلَّ لغير الله به والمنخنقة والموقوذة والمتردِّية والنَّطيحة وما أكل السَّبع إلاّ ما ذكَّيتم وما ذبح على النُّصب وأن تستقسموا بالأزلاَم ذلكم فسق ;
گوشت مردار، و خون، و گوشت خوك و حيواناتى كه به غير نام خدا ذبح شوند، و حيوانات خفه شده، و به زجر كشته شده، و آنها كه بر اثر پرت شدن از بلندى بميرند، و آنها كه به ضرب شاخ حيوان ديگرى مرده باشند، و باقيمانده صيد حيوان درنده ـ مگر آن كه (به موقع به آن حيوان برسيد و) آن را سر ببريد ـ و حيواناتى كه روى بتها (يا در برابر آنها) ذبح مى شوند، (همه) بر شما حرام شده است; و(همچنين) قسمت كردن گوشت حيوان به وسيله چوبه هاى تير مخصوص بخت آزمايى; تمام اين اعمال، فسق و گناه است.
2 . قسمت پايانى آيه مورد بحث به قرار زير است:
فمن اضطرَّ في مخمصة غير متجانف لإثم فإنّ الله غفور رحيم
اما آنها كه در حال گرسنگى، دستشان به غذاى ديگر نرسد، و متمايل به گناه نباشند، (مانعى ندارد كه از گوشتهاى ممنوع بخورند;) خداوند آمرزنده و مهربان است.

سؤال ديگر: دربحثهاى قبل گفته شد كه آيه سوم سوره مائده، آخرين آيه اى بود كه بر پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نازل گشت و با نزول اين آيه، دين كامل شد و مجموعه مقرّرات و قوانين لازم بطور كامل بر پيامبر نازل گشت; اگر چنين است پس چرا پس از آيه مورد بحث و در ذيل همان آيه، حكم «اضطرار و ضرورت» مطرح شده است؟ اگر آيه اكمال دين، آخرين آيه است و خبر از اكمال دين و مقرّرات و قوانين آن مى دهد، پس اين قانون جديد چيست كه پس از آن نازل شده است؟
پاسخ : از اين اشكال به دو صورت مى توان پاسخ گفت:
جواب اوّل : اين كه مسأله اضطرار در قحطى يا گرسنگى، كه در ذيل آيه مورد بحث آمده حكم تازه و جديدى نيست; بلكه يك حكم تأكيدى است. زيرا اين حكم قبل از نزول آيه فوق، در سه آيه قرآن آمده است:
الف ـ در آيه 145 سوره انعام، كه يك سوره مكّى است، مى خوانيم:
قُلْ لا أَجِدُ فِي مـا اُوحِيَ إِلَىَّ مُحَرَّماً عَلى طـاعِم يَطْعَمُهُ إِلاّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنْزير فَاِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً اُهِلَّ لِغَيْرِ اللهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بـاغ وَلا عـاد فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ
بگو: در آنچه بر من وحى شده، هيچ غذاى حرامى نمى يابم; بجز اين كه مردار باشد، يا خونى كه (از بدن حيوان) بيرون ريخته، يا گوشت خوك كه اينها پليدند، يا حيوانى كه به گناه، هنگام سر بريدن، نام غيرِ خدا (نام بتها) بر آن برده شده است. امّا كسى كه مضطر (به خوردن اين محرّمات) شود، بى آن كه خواهان لذّت باشد و يا زياده روى كند (گناهى بر او نيست); زيرا پروردگارت، آمرزنده و مهربان است».
همانگونه كه ملاحظه مى كنيد در اين آيه شريفه، كه در مكّه و قبل از هجرت پيامبر (صلى الله عليه وآله) به مدينه نازل گشته، حكم اضطرار آمده است.
ب ـ در آيه 115 سوره نحل، كه قسمتى از آن در مكّه و قسمتى از آن در مدينه نازل شده، چنين آمده است:
اِنَّمـا حَرِّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزيرِ وَما اُهِلَّ لِغَيْرِ اللهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بـاغ وَلا عـاد فَاِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحيمٌ
خداوند، تنها مردار، خون، گوشت خوك و آنچه را با نام غير خدا سر بريده اند، بر شما حرام كرده است; امّا كسانى كه ناچار شوند، در حالى كه تجاوز و تعدّى از حد ننمايند، (خدا آنها را مى بخشد; چرا كه) خدا آمرزنده و مهربان است.
درآيه شريفه فوق،كه قبل از آيه موردبحث نازل گشته، نيزحكم اضطرار آمده است.
ج ـ در آيه 173 سوره بقره، كه در اوائل هجرت در مدينه بر پيامبر (صلى الله عليه وآله) نازل شد، نيز حكم اضطرار آمده است; و از آنجا كه اين آيه، شبيه آيه قبل است (البتّه با تفاوت اندكى) از تكرار آن صرف نظر مى كنيم.
نتيجه اين كه، حكم اضطرار قبل از آيه مورد بحث در سه آيه قرآن آمده است،(1)بنابراين آنچه در آيه مزبور آمده حكم جديدى نيست و منافاتى با آيه اكمال دين ندارد و پس از آيه اكمال دين هيچ قانون جديدى بر پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نازل نشد.
جواب دوم: آيات قرآن مجيد به ترتيب نزول جمع آورى نشده است بلكه طبق دستور پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) به سبك خاصّى تدوين شده است، به عنوان مثال آيه 67 سوره مائده: «يا اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ...» به يقين قبل از آيه مورد بحث (آيه سوم سوره مائده) نازل شده است، ولى به هنگام تدوين پس از آن ثبت گرديده است; بنابراين، مانعى ندارد كه حكم اضطرار هم قبل از آيه اكمال دين نازل شده باشد، ولى به هنگام تدوين، پس از آن آيه شريفه ثبت گرديده باشد.
________________________________________
1 . مضمون آيات چهار گانه اضطرار اين است كه انسان در مقام ضرورت و اضطرار و براى حفظ جان يا Eسلامتى خويش مى تواند فقط به اندازه نياز، نه بيشتر، از گوشتهاى ممنوعه استفاده كند; البتّه اين حكم در عصر و زمان ما مصداق كمى دارد، ولى در سفرهاى خارجى و در كشورهايى كه ذبح شرعى يافت نمى شود، تحقّق پيدا مى كند; بنابراين، كسانى كه به آن كشورها سفر مى كنند، اگر اصلا گوشت و مواد پروتئينى استفاده نكنند و سلامتى آنها تهديه شود، مجاز هستند از باب اضطرار و ضرورت، بقدرى كه اين خطر برطرف شود از آن نوع گوشتها استفاد كنند. تأكيد مى كنيم كه فقط به اندازه رفع اضطرار و ضرورت.

راه دوم : تفسير آيه در سايه روايات
به برخى از اين روايات توجّه كنيد:
1 ـ سيوطى، كه از علماى اهل سنّت است و در كشور مصر مى زيسته و در نزد اهل سنّت انسان معتبرى محسوب مى شود، روايت زير را در كتاب خويش نقل كرده است:
«ابو سعيد خدرى مى گويد:
لَمّا نَصَبَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله عليه وآله) عَلِيّاً (عليه السلام) يَوْمَ غَديرِ خُمٍّ فَنادى لَهُ بِالْوِلايَةِ، هَبَطَ جِبْرَئيلُ بِهذِهِ الاْيَةِ: «اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ ...»
هنگامى كه پيامبر اسلام (صلى الله عليه وآله) در روز غدير خم، حضرت على (عليه السلام) را به جانشينى خود منصوب كرد و ولايت او را بر مؤمنين اعلام كرد، جبرئيل نازل شد و آيه فوق را براى پيامبر آورد.(4)
طبق اين روايت، كه از خود اهل سنّت نقل شده، منظور از «اليوم» روز غدير خم است و آيه مورد بحث در مورد ولايت و خلافت امير مؤمنان(عليه السلام) نازل شده است.
2 ـ همان دانشمند سنّى روايت ديگرى را از ابو هريره، كه راوى مورد قبولى در نزد اهل سنّت است، نقل مى كند. طبق اين روايت ابو هريره مى گويد:
لَمّـا كان يَوْمَ غَديرِ خُمٍّ وَهُوَ يَوْمُ ثَماني عَشَرَ مِنْ ذِي الْحَجَّةِ، قالَ النَّبِيُّ(صلى الله عليه وآله): مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَوْلاهُ، فَاَنْزَلَ اللهُ: «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ و...»(5)
هنگامى كه روز عيد غدير، كه روز هجدهم ذى الحجّه است، فرا رسيد، پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: «هر كسى كه من مولاى او هستم، اين على (يعنى علىّ بن ابى طالب، نه على ديگر) مولاى اوست» سپس آيه اكمال دين نازل شد.
اين روايت نيز به روشنى بر آنچه كه مورد بحث است دلالت دارد.
3 ـ خطيب بغدادى، يكى ديگر از علماى اهل سنّت كه در قرن پنجم مى زيسته(6)است، در كتاب خويش، تاريخ بغداد، به نقل از ابو هريره، چنين روايت مى كند:
قالَ رَسُولُ الله(صلى الله عليه وآله): «مَنْ صـامَ يَوْمَ ثَمـانَ عَشَرَةَ مِنْ ذِي الْحَجَّةِ كُتِبَ لَهُ صِيـامُ سِتّينَ شَهْراً» وَهُوَ يَوْمُ غَديرِ خُمٍّ لَمّـا أَخَذَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وآله بِيَدِ عَلِيِّ بْنِ أَبي طـالِب فَقالَ: «أَلَسْتُ وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ» قـالُوا: بَلى يـا رَسُولَ اللهِ، قـالَ صلى الله عليه وآله: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ، فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ» فَقـالَ عُمَرُ بْنُ خَطّاب: بَخّ بَخّ لَكَ يَابْنَ أَبي طالِب أَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَمَوْلاى كُلِّ مُؤْمِن وَمُؤْمِنَة، فَأَنْزَلَ اللهُ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ...»(7)
پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: «كسى كه روز هيجدهم ذى الحجّه را روزه بگيرد، معادل روزه شصت ماه برايش ثواب مى نويسند(8)» و اين روز مصادف با روز غدير خم است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)دست علىّ بن ابى طالب را گرفت و سپس از مردم پرسيد: «آيا من پيامبر، نسبت به مؤمنان و مسلمانان از خودشان اولى نيستم؟» همه در جواب گفتند: بله، پيامبر(صلى الله عليه وآله)(پس از اين كه اين اقرار را از مسلمانان گرفت) فرمود: «هر كه من مولاى او هستم، على نيز مولاى اوست.» عمر بن خطاب(9) (براى عرض تبريك خدمت امير المؤمنين(عليه السلام) رسيد و) گفت: اى فرزند ابو طالب! اين فضيلت و مقام بر تو مبارك باشد، تو مولى و سرپرست من و تمام مسلمانان گشتى، سپس خداوند آيه شريفه «اليوم اكملت لكم دينكم ...» را نازل كرد.
4 ـ حاكم حسكانى، كه او نيز از دانشمندان اهل سنّت در قرن پنجم است، روايات صريح و روشنى در اين زمينه در كتابش آورده، كه جهت اختصار از نقل آن روايات صرفنظر مى شود.(10)
5 ـ حافظ ابونعيم اصفهانى در كتاب «ما نزّل من القرآن فى على(عليه السلام)» از صحابى معروف پيامبر، ابو سعيد خدرى، نقل كرده كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) در غدير خم على(عليه السلام) را به عنوان ولى و خليفه به مردم معرفى كرد، هنوز مردم متفرّق نشده بودند كه آيه
«اليوم اكملت لكم دينكم ...» نازل شد، در اين موقع پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود:
اَللهُ اَكْبَرُ عَلى اِكْمالِ الدّينِ وَ اِتْمامِ الِنّعْمَةِ وَرِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتى وَ بِالْوِلايَةِ لِعَلِىٍّ(عليه السلام)مِنْ بَعْدى، ثُمَّ قالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعِليٌّ مَوْلاهُ، اَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ(11)
الله اكبر بر تكميل دين و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولايت على (عليه السلام)بعد از من، سپس فرمودند: هر كس من مولاى اويم، على (عليه السلام)مولاى او است، خداوندا ! آن كس كه او را دوست بدارد دوست بدار، و آن كس كه او را دشمن دارد، دشمن بدار، هر كس او را يارى كند، يارى اش كن و هر كس دست از يارى اش بردارد، دست از او بردار.
نتيجه اين كه، از رواياتى كه ذكر شد و روايات فراوانى كه جهت رعايت اختصار ذكر نشد به روشنى استفاده مى شود كه آيه شريفه اكمال دين پيرامون حادثه غدير نازل شده و گواه واضح و روشنى بر امامت و ولايت و خلافت امير مؤمنان(عليه السلام)است.
________________________________________
1 . هر چند در موضوع كتاب الغدير، كتابهاى ديگرى، نظير عبقات الانوار، المراجعات، احقاق الحق و مانند آن نوشته شده است، ولى اين كتابها به پاى الغدير نمى رسد; چون مرحوم علاّمه، دقيقتر و منظم تر بحث كرده است.
2 . تفاوت «صحابه» و «تابعين» در اين است كه صحابه به زيارت پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) نائل شده اند و در زمان حيات آن حضرت مى زيستند، ولى تابعين موفّق به زيارت پيامبر (صلى الله عليه وآله) نشده و در زمان حيات حضرتش نمى زيستند، بلكه در عصر صحابه زندگى مى كردند.
3 . الغدير في الكتاب والسّنة والادب، جلد 1، صفحه 230.
4 . الدّرّ المنثور، جلد 2، صفحه 259.
5 . الدّرّ المنثور، جلد 2، صفحه 259.
6 . در قرن پنجم هجرى عنايت خاصّى نسبت به احاديث غدير بوده است، بدين جهت در آن قرن كتابهاى متعدّدى در اين زمينه، تأليف شد.
7 . تاريخ بغداد، جلد 8، صفحه 290.
8 . روشن است كه چون روزه روز هيجدهم ذيحجه براى شكرانه ولايت است اينقدر فضيلت دارد و با روزه شصت ماه برابرى مى كند. و اين خود نشانه ديگرى بر حادثه مهمّى است كه در غدير رخ داد و گرنه بسيار بعيد به نظر مى رسد كه چنين ثواب بزرگى براى روزه آن روز ذكر شود.
9 . بسيار عجيب است كه خود عمر بن خطاب، پايه گذار انحراف از مسير ولايت، از كلمه ولى در داستان غدير، معناى سرپرستى و رهبرى را فهميد; چون مى گويد: «تو امروز ولى من و همه مسلمانان گشتى» و گرنه دوستى على و عمر و ساير مسلمانان كه چيز تازه اى نبوده است، ولى پيروان عمر در اعصار مختلف و دانشمندانى كه قطعاً از عمر با سوادترند، بر اثر تعصّب و لجاجت به شكل ديگرى تفسير كرده اند!
10 . شواهد التّنزيل، جلد اوّل، صفحه 157 .
11 . تفسير نمونه، جلد 4، صفحه 266.

پيام هاى آيه 1 . ولايت نا اميدكننده دشمنان
اگر مى خواهيد دشمنان شما در هر زمان مأيوس و نااميد شوند به ولايت چنگ بزنيد و آن را زنده نگهداريد; زيرا همان طور كه آن روز، طرح ولايت باعث يأس دشمنان گرديد، امروز نيز زنده نگه داشتن و چنگ زدن به آن، باعث نا اميدى منافقان و دشمنان خواهد شد.
امروز بايد همه متوجّه امام غائب از نظرها و حاضر در دلها، حضرت حجّة بن الحسن العسكرى، عجّل الله تعالى فرجه الشّريف، باشيم و بر حول محور او بچرخيم; زيرا ولايت آن حضرت بهترين حلقه اتّصال تمام شيعيان با سليقه هاى مختلف است; بنابراين، زنده بودن ولايت، نويد بخش وحدت و اتّحاد و يكپارچگى است و اين، آغاز خوشبختى و برق اميد رهايى است، همانگونه كه اختلاف و پراكندگى منشأ بدبختى و انحطاط مى باشد.
اگر كشورهاى پراكنده اسلامى تنها به همين اصل اساسى عمل مى كردند و دست در دست يكديگر مى دادند و متّحد و يكپارچه مى شدند، داستان اسفبار فلسطين هر از چند گاهى تكرار نمى شد و آن مسلمانان مظلوم در مقابل چشم جهانيان پرپر نمى گشتند. بنابراين، تنها راه يأس و نا اميدى كفّار تمسّك به ولايت است.

2 . اتمام دين و اكمال نعمت در سايه ولايت
همان طور كه از آيه استفاده شد، اكمال نعمت و اتمام دين در آن روز، در سايه ولايت تحقّق يافت; امروز هم اتمام نعمت، چه نعمتهاى مادّى و چه نعمتهاى معنوى، و اكمال دين، در تمام ابعاد و شاخه هايش، در سايه ولايت است. بدون ولايت، هر چند به ظاهر دين عمل شود و پوسته اعمال و عبادات انجام شود، ولى بى شك به مرحله قبول و پذيرش درگاه الهى نمى رسد; بنابراين، اتمام نعمت و اكمال دين در هر عصر و زمانى در سايه تمسّك به ولايت عملى خواهد بود.
________________________________________
1 . روح المعانى، جلد 6، صفحه 195 . منبع: آيات ولايت در قرآن،آيت الله العظمي ناصر مكارم شيرازي،تهیه و تنظیم: ابوالقاسم عليان نژادي، نشر موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت (ع)، 1382