روش های گرد آوری آیات

قرآن به صورت موضوعی گرد آوری نشده و چنان نیست هر موضوع معینی در فصل معین آمده باشد بلکه آیات مربوط به یک مطلب در سوره های مختلف جسته و گریخته، آمده است.

پس هر کس می‌خواهد که درباره قرآن دید کامل پیدا کند و در مورد یک موضوع احاطه یابد، لازم است در این باب تمرین حاصل کند و آیات متفرق را، در یک موضوع به تدریج گرد آورد لذا برای تحقق این امر مهم، یعنی فهم درست موضوعی، باید مبادرت به چهار امر کرد
1) جمع کردن آیاتی که مربوط به یک موضوع معین است نظیر، تاریخ، توحید، عقاید، بهشت و جهنم.
2) آن گاه نوبت به دسته بندی کردن آیات بر حسب موضوع می‌رسد.
3) جنبه عموم و خصوص، تقدم و تاخر باید مورد توجه قرار گیرد.
4) پس از انجام سه مرحله پیشین باید به یک دید عام و کلی یا بازبینی نهایی مبادرت کرد.

البته در همه جا مراجعه به تفاسیر معتبر و سخنان امامان ضرورت دارد. گردآوری آیات قرآنی به چند شکل انجام می‌شود.

1) جمع تفسیری
کشف دلیل حقیقی یک آیه است از خلال آیه دیگر و برای مثال در آیه ی زیر می‌خوانیم:
• وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ.. .1 و كسانى را كه ايمان آورده‏اند و كارهاى شايسته [چون عبادت حق و خدمت به خلق] انجام داده‏اند، مژده ده كه بهشت‏ هايى ويژه آنان است كه از زيرِ [درختانِ] آن نهرها جارى است

در برابر چنین پاداش بزرگی با اشتیاق و کنجکاوی همه از یکدیگر می‌پرسند چه کسانی ایمان آورده اند؟ پاسخ این سوال در آیه ی 74 سوره ی انفال بیان شده است :
• وَالَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَالَّذِینَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ2 و کساني که ايمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند و آنان که مهاجران را پناه دادند و ياري کردند، مؤمنان حقيقي فقط آنانند
ولی هنوز مصداق آیه برای ما روشن نیست و درست نمی دانیم که مراد از آن راه راستی که باید در پیش بگیریم کدام است با تفحص در قرآن می‌بینیم که جواب در سوره ی یاسین آمده است:
• وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ3 مرا بپرستید این است راه درست به این ترتیب در می‌یابیم که مراد از راه درست پرستش خداست و برگزیدن راه او در طی زندگی اجتماعی و عملی.

2) گردآوری آیات با رعایت ترتیب زمانی

یعنی به صورت منطقی آیات مربوط به یک موضوع را از دیگر آیات جدا و ترتیب زمانی را در آنها مراعات کردن سود این امر این است که ما در ابتدا آیات را در هم و برهم و بی ارتباط می‌بینیم. ولی پس از تنظیم آنها اختلاف برطرف می‌شود و اشکال ما برطرف می‌شود.

فایده دوم این کار توجه به این نکته ظریف است که اسلام درباره مسائل اعتقادی با قاطعیت و بدون طفره عمل می‌کند و از همان مرحله نخست در باب آن حکم صادر می‌نماید ولی در مورد آنچه مربوط به عادت و تقلید یا مصالح اجتماعی است این آیه شریف جانب رفق و مدارا را پیش می‌گیرد و اصطلاحات گام به گام را با نرمش هر چه بیشتر، تجویز می‌کند. به عنوان مثال در آیه زیر سوره ی بقره می‌فرماید:
• یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآیات لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ4 درباره شراب و قمار از تو می‌‏پرسند، بگو: در آن دو مطلب هم، گناهى بزرگ و هم سودهايى براى مردم است، و گناه هر دو از سودشان بيشتر است. در گام اول می‌گوید ترکش بهتر است، در گام دوم می‌فرماید: در حالت سستی به نماز نزدیک نشوید تا بفهمید چه می‌گویید.
در آیه زیر:
• یَا آیها الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ5 اي اهل ايمان! در حالي که مستيد به نماز نزديک نشويد تا زماني که [مستيِ شما برطرف شود و از روي هوشياري] بدانيد [که در حال نماز] چه مي‌گوييد.
سختگیری جدیدی جلوی پای معتادان می‌گذارد زیرا خواندن نماز با سستی سازگار نیست و در مرحله آخر نهی اکید صورت می‌گیرد:
• یَا آیها الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالأنْصَابُ وَالأزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴿٩٠﴾ إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ وَیَصُدَّکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَعَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ(91)6 اي اهل ايمان! جز اين نيست که همه مايعات مست کننده و قمار و بت هايي که [براي پرستش] نصب شده وپاره چو‌ب‌هايي که به آن تفأل زده مي‌شود، پليد و از کارهاي شيطان است؛ پس از آنها دوري کنيد تا رستگار شويد. ﴿٩٠﴾
مسلماً شيطان مي‌خواهد با شراب و قمار، ميان شما دشمني و کينه [سخت] اندازد، و از ياد خدا و نماز بازتان دارد.

3) جمع استنباطی
مراد از جمع استنباطی، دو آیه را بر هم نهادن و حکم شرعی را از آن بیرون کشیدن می‌باشد. امامان بزرگوار ما با دنبال کردن این شیوه حق بزرگی، در استخراج احکام بر گردن ما نهاده اند.
گویند زنی در زمان عمر، خلیفه دوم، در حالی که در خانه شوهر بیشتر از شش ماه مانده بود فرزندی آورد. خلیفه ی دوم به توهم اینکه زن قبل از ازدواج زنا کرده خواست او را حد بزند. خواهر آن زن شتابان پیش علی (ع) رفت تا بلکه چاره ای یابد. امام علی(ع) دو آیه از قرآن را تلاوت کردند:
• وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ7 و مادران بايد فرزندانشان را دو سال كامل شير دهند
• حَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرًا8 دوران بارداري و باز گرفتنش از شير سي ماه است

از تلاوت این دو آیه نتیجه گرفتند که حداقل مدت حمل شش ماه می‌باشد.

4) گردآوری آیات بر حسب موضوع
فرقی که جمع موضوعی یا گرد آوری آیات در پیرامون موضوع واحد برای استخراج حکم قرآنی با جمع استباطی دارد این است که در قسم اخیر تنها به گرد آوری و مقابله دو یا سه آیه برای استخراج حکم شرعی اکتفا می‌شود. ولی جمع موضوعی شامل امور کلی تر مانند سیاست و اقتصاد و اجتماع می‌شود.

پاورقی:

1)بقره/25

2) انفال/74
3) یس/61
4)بقره/219
5)نساء/43
6)مائده/90و91
7)بقره/233
8)احقاف/15
منبع: قرآن شناسی/ محمد مهدی فولادوند