آداب جنگ و جهاد در قرآن

برای شناخت اصالت مکتب‌ها یکی از بهترین راه‌ها آن است که چگونگی رفتار آنها را با دشمن مخصوصا در میدان جنگ و پس از آن در برابر اسیران جنگی، و پیامدهای جنگ مورد بررسی قرار داد.
بررسی آیات قرآن و روایات اسلامی در مورد آداب جنگ این حقیقت را به وضوح ثابت می‌کند که اسلام مسائل اخلاقی و انسانی را حتی در خشونت بارترین صحنه‌های زندگی یعنی میدان جنگ نادیده نگرفته و همه جا قهر را با لطف و خشونت را با رحمت، عجین ساخته و به یقین حکومت اسلامی باید این آداب را که اثر عمیقی در طرز قضاوت بیگانگان از اسلام دارد و می‌تواند وسیله‌ای برای جلب توجه آنان و بازنگری درباره ی اسلام شود به کار بندد.

← عدم تجاوز از حدود معقول
در آیات قرآن بارها به رعایت عدالت و عدم تجاوز از حدود معقول و انسانی در مقابل دشمنان تاکید شده است. از جمله در آیه ی ۱۹۰ سوره بقره می‌خوانیم «و قاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم و لا تعتدوا ان الله لا یحب المعتدین؛(1) در راه خدا با کسانی که با شما می‌جنگند نبرد کنید و از حد تجاوز ننمایید که خدا تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد.

← جنگ برای خدا

در آیه بالا در واقع به سه نکته اشاره شده است، نخست این که جنگ باید برای خدا و در راه خدا باشد نه به خاطر جاه طلبی و انتقام جویی.

← جنگ در برابر متجاوز

دیگر اینکه جنگ در برابر متجاوز باشد، یعنی تا جنگ بر شما تحمیل نشود دست به اسلحه نبرید.

← جنگ و رعایت اصول اخلاقی

سوم در میدان جنگ از حد تجاوز نکنید و اصول اخلاقی را رعایت کنید بنابراین اگر دشمن اسلحه را بر زمین بگذارد و تسلیم شود نباید به او حمله کرد، و همچنین نسبت به کسانی که قدرت بر جنگ را ندارند مانند پیر مردان، کودکان و زنان نباید مزاحمت شود، نابود کردن باغ‌ها و مزارع و تخریب اماکن قابل استفاده، و توسل به سلاح‌های کشتار جمعی، همه از مصادیق تعدی بر بی گناهان و انتخاب روش‌های غیر انسانی است و از نظر اسلام ممنوع است.

← یاری خدا در گرو عدم تعدی

در آیه ی ۱۹۴ همین سوره (چند آیه بعد از آیه ی مورد بحث) باز بر این معنی تاکید کرده، می‌گوید «فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم و اتقوا الله و اعلموا ان الله مع المتقین؛(2)

هر کس به شما تجاوز کند به مانند آن بر او تجاوز کنید و از خدا بپرهیزید (و تعدی و زیاده روی ننمایید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است.» اشاره به اینکه اگر یاری خداوند و پیروزی را می‌خواهید باید از تعدی و زیاده روی حتی در میدان جنگ خودداری کنید. همین معنی به شکل دیگری در آیه ی ۲ سوره مائده مورد تاکید قرار گرفته و با صراحت می‌گوید «و لا یجرمنکم شنآن قوم ان صدوکم عن المسجد الحرام ان تعتدوا؛(3)

نباید خصومت نسبت به جمعیتی که شما را از آمدن به مسجد الحرام (در جریان حدیبیه) مانع شدند وادار به تعدی و تجاوز کند» (و روح انتقام جویی که از رفتار خشونت بار دشمن در صحنه ی حدیبیه مایه می‌گیرد بر شما غلبه کند.)

← سیره حضرت رسول در جنگ

در روایات اسلامی نیز تعبیرات مختلف و دستورات فراوانی در مورد رعایت اصول انسانی در میدان جنگ و پس از پایان آن نسبت به دشمنان وارد شده که عواطف انسانی و روح مسالمت جویی در آن به خوبی متجلی است.
ارباب سیره، در سیرت آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نوشته‌اند که هرگاه لشکری را مامور جنگ می‌کرد فرماندهان سپاه را با لشکر طلب می‌فرمود و این گونه موعظه و ارشاد می‌کرد: «بروید به نام خداوند متعال و استعانت بجویید به خداوند و برای او و آیین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جهاد کنید، ‌ای مردم مکر نکنید و از غنائم جنگی سرقت روا مدارید و اعضای دشمن را بعد از کشته شدن جدا ننمایید، پیران و اطفال و زنان را به قتل نرسانید و عابدان و رهبانان را که در غارها و بیغوله‌ها جای دارند به قتل نرسانید.
درختان را از بیخ نزنید مگر اینکه ناچار باشید، نخل‌ها را نسوزانید و با آب غرق نکنید، درختان میوه را ریشه کن نسازید، زراعت را آتش نزنید که خود بدان محتاج خواهید بود و حیوانات حلال گوشت را نابود نسازید مگر به اندازه‌ای که برای تغذیه لازم دارید. هرگز آب دشمن را با زهر آلوده نسازید و حیله و نیرنگ به کار نبرید...»
خود آن حضرت نیز هرگز با دشمنان غیر از این معامله نکرد، شبیخون بر دشمن نزد و جهاد با نفس را از هر چیزی بالاتر می‌دانست. (4) (علامه مجلسی در بحارالانوار شبیه این معنی را در جلد ۹۷، صفحه ی ۲۵ آورده است(.
دقت در دستورات بالا که بسیار حساب شده است به خوبی نشان می‌دهد که اسلام هیچ یک از مسائل اخلاقی مربوط به جنگ را نادیده نگرفته و شخص پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تمام آنها را عملا در مورد دشمنان مراعات می‌نمود، نه همچون کسانی که در گفتار خود از حقوق بشر و رعایت اصول انسانی بسیار دم می‌زنند، ولی در عمل هیچ خبری نیست.
علاوه بر این تاکید بر این نکته که جهاد با نفس برترین جهاد است اشاره به این معنی می‌کند که مسلمانان واقعی کسی است که اصول انسانی را در میدان جنگ رعایت کند.
از آنچه در بالا آمد این نکته نیز به خوبی استفاده می‌شود که اسلام توسل به سلاح شیمیایی و هرگونه سلاح کشتار جمعی را ممنوع می‌شمرد، و حکومت اسلامی باید از این سلاح‌ها به طور کامل پرهیز کند.

← سیره حضرت علی در جنگ

در حدیث دیگری از علی (علیه‌السّلام) می‌خوانیم «فاذا کانت الهزیمة باذن الله فلا تقتلوا مدبرا و لا تصیبوا معورا و لا تجهزوا علی جریح و لا تهیجوا النساء باذی و ان شتمن اعراضکم و سببن امراءکم؛(5)

هنگامی که به اذن خدا آنان را شکست دادید فراریان را نکشید و افراد ناتوان را از پای در نیاورید، مجروحان را به قتل نرسانید و زنان را با اذیت و آزار تحریک نکنید هر چند آنها به شما دشنام دهند و به سران شما بدگویی کنند.
با توجه به آنچه در حدیث پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که در بالا آمد خواندیم که این توصیه را همیشه قبل از جنگ‌ها به فرماندهان و نفرات لشکر می‌فرمود به خوبی روشن می‌شود که این دستورات جزء برنامه‌های اصلی اسلام در مورد جهاد و جنگ با دشمن است و حکومت اسلامی باید همواره در زنده نگهداشتن آن پافشاری کند.

پانویس

۱- بقره/سوره۲، آیه۱۹۰

۲- بقره/سوره۲، آیه۱۹۴

۳- مائده/سوره۵، آیه۲

۴- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، ج۱، ص۱۶.

۵- امام علی، نهج البلاغه، نامه ی ۱۴

منبع: سایت اندیشه قم