چشم و هم چشمی از نگاه قرآن(قسمت اول)

بسم الله الرحمن الرحیم

چشم و هم چشمی از نگاه قرآن(قسمت اول)

رقابت یکی از مهمترین انگیزه‌های حرکتی در انسان است. ریشه رقابت می‌تواند احساس کمبود، حسادت، غبطه، رهایی از نقص و دست یابی به کمالی باشد. بنابراین، رقابت‌ها می‌تواند به دو شکل مثبت و منفی و از نظر ارزشی، خوب یا بد باشد. در این راستا در آموزه‌های وحیانی، تربیتی و اخلاقی و نیز روان شناسی اجتماعی و حتی اخلاق سیاسی و اقتصادی، از رقابت سالم و ناسالم سخن به میان آمده است.

در روان شناسی اجتماعی، از رقابت ناسالم به عنوان نابهنجاری سخن به میان می‌آید و راههایی برای درمان آن ارایه می‌شود؛ زیرا این نابهنجاری رفتاری، نشانه ای از عدم سلامت شخص از نظر روانی است و می‌بایست درمان شود.

قرآن به مسئله چشم و هم چشمی به عنوان یک رقابت سالم و ناسالم توجه داشته و به تبیین مصادیق هر یک و راه‌های درمان این بیماری روانی و نابهنجاری اجتماعی پرداخته است.

رقابت ارزشی و ضدارزشی

انسان با انگیزه‌های گوناگونی تلاش می‌کند، البته در ذات همه انسان‌ها، کمال‌گرایی و رهایی از نقص وجود دارد که مهم‌ترین و اصلی‌ترین عامل تلاش و حرکت انسانی است. چنانکه خداوند در آیه 6 سوره انشقاق از تلاش طبیعی و فطری انسان برای رسیدن به خدا سخن به میان می‌آورد، زیرا خداوند کمال مطلق است و هر کسی دوست دارد تا با تقرب به خدا، مظهر کمالات الهی شود و از همه نواقص رهایی یابد و در مقام سبحان در آید و پاک و منزه از هر عیب و نقصی گردد.

البته بسیاری از مردم به علل و عوامل گوناگون دچار گمراهی می‌شوند؛ چرا که در تشخیص کمال یا راه رسیدن یا ابزار به دست آوردن به خطا و اشتباه می‌روند و یا به عللی قدرت تشخیص را از دست می‌دهند. اینکه چه علل و عوامل موجب می‌شود تا انسان از مسیر کمالی گمراه شود، سخنی دیگر است که در مجالی دیگر می‌بایست به آن پرداخته شود؛ اما آنچه در اینجا مهم است، تاکید بر این نکته است که انسان به طور طبیعی و فطری کمال خواه و نقص گریز است؛ اما به هر علت و عاملی، گاه به خطا و اشتباه می‌رود و چیز غیرکمالی را کمال می‌یابد و این گونه است که حرکت‌های کمالی او دچار نقص، مشکل، بحران و آسیب می‌شود.

دست یابی به کمال هر چند که همراه با خطا و اشتباه در تشخیص، راه و ابزار و مانند آن باشد، مهمترین و اصلی‌ترین عامل حرکتی انسان است و همین عامل است که آدمی را به تلاش و کوشش وامی دارد.

از آن جایی که زمان، بسیار محدود و فرصت عمر کوتاه است، هر کسی می‌کوشد تا به سرعت به کمالات مطلوب از نظر خود دست یابد. خداوند نیز براساس همین کوتاهی عمر و فرصت دست یابی به کمال، از انسان‌ها خواسته است تا در این کار سرعت و شتاب ورزند؛ (آل عمران، آیه 133) زیرا انسان تنها در همین مدت کوتاه عمر است که می‌تواند به کمالات بایسته و شایسته‌اش برسد و متاله و ربانی شود.

همچنین از آن جایی که امکانات دنیوی بسیار محدود است، دست یابی به کمال مطلق نیازمند رقابت شدید میان انسانهاست؛ زیرا هر کسی می‌بایست با توجه به محدودیت‌های دنیوی، کمالات را به دست آورد و آن را در خود تحقق بخشد. از این رو رقابت برای دست یابی سریعتر و بیشتر به کمالات در میان آدمی شکل می‌گیرد. بر همین اساس خداوند در آیه پیش گفته و همچنین آیات دیگر از جمله 148سوره بقره و 48سوره مائده خواهان رقابت و بردن گوی سبقت از دیگران می‌شود.

از نظر قرآن، فرصت کوتاه عمر برای مردم، همانند میدان مسابقه‌ای است که هر کسی می‌بایست با سرعت تلاش کند تا به خط پایان برسد و گوی سبقت را از دیگران برباید و بر تخت کمالات تکیه زند.

بر این اساس، می‌توان گفت که دنیا و فرصت کوتاه عمر، میدان رقابت شدید میان انسانهاست و کسانی در این میدان پیروز و سربلند هستند که افزون برشتاب و سرعت، بهترین وضعیت را برای خود پدید آورند. این جاست که مسئله رقابت سازنده و سالم در برابر رقابت غیرسازنده و ناسالم مطرح می‌شود.

معیارهای رقابت سالم

از آن جایی که از نظر قرآن، کمال مطلق در خدایی و ربانی شدن انسان از طریق فعلیت و ظهور بخشی به اسماء و صفات سرشته و نهفته در ذات هر انسانی است، می‌توان مدعی شد که رقابت سالم و سازنده، رقابتی است که این هدف را تحقق بخشد.

اما باید توجه داشت که تحقق این هدف یعنی متاله و ربانی شدن انسان، روش‌ها و ابزارهای مناسب خودش را می‌طلبد و این گونه نیست که هدف، وسیله را توجیه کند و انسان بتواند برای دست یابی به کمال مطلوب از هر روش و ابزاری بهره گیرد.

خداوند در بیان دست یابی انسان به کمالات راه مستقیم عبودیت را با وسایلی که ارزشی ترین آن، اخلاق خوب و نیکو است بیان می‌کند. اصولا آموزه‌های وحیانی اسلام و قرآن، چیزی جز بیان اصول اخلاقی نیست که در قالب‌هائی چون احکام و قانون بیان می‌شود تا آدمی در سایه سار آن به کمالات مطلق دست یابد. از این رو پیامبر(ص) درباره فلسفه بعثت خود می‌فرماید:

انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق : من برای اتمام مکارم و کرامت‌های اخلاقی برانگیخته شدم.

بنابراین، از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن و اسلام، رقابت سالم می‌بایست کاملااخلاقی و در چارچوب معیارهای اخلاق و رفتارهای پسندیده از نظر عقل و عقلاء و شریعت باشد و هرگونه رقابتی بیرون از این چارچوب و معیار، به عنوان رقابتی ناسالم و نادرست شمرده خواهد شد.

ادامه دارد.....

گردآورنده:پروانه مرادی سبزوار

منبع:پژوهه