آنچه از گذشت و بخشش باید بدانیم (قسمت دوم)

بسم الله الرحمن الرحیم
آنچه از گذشت و بخشش باید بدانیم (قسمت دوم)

حدود عفو
اندكي تامل در موارد به كارگيري كلمه عفو در متون اسلامي نشان مي دهد كه اين واژه گاهي در برابر انتقام و گاهي در برابر عقوبت و مجازات به كار ميرود. آنجا كه عفو در برابر انتقام به كار گرفته شده، چون منظور از انتقام، تسكين خاطر انتقام گيرنده است و او تمام همّت خود را صرف فرونشاندن آتش خشم خويش مي سازد و هيچ گونه نظري به اصلاح و هدايت طرف مقابل ندارد، در اين صورت عفو، صد در صد يك ارزش محسوب مي شود و عمل انتقام جويانه نيز به طور مطلق زشت و ناپسند است و تا حدودي آنچه تاكنون در ستايش عفو و گذشت ذكر شد ناظر به همين معناي عفو است. ولي اگر عفو در برابر عقوبت و مجازات شخص خطاکار به كار رود و انسان متحيّر شود بين اين كه خطاكار را ببخشد يا او را به طور عادلانه مجازات كند،ديگر عفو به طور مطلق ارزش محسوب نمي شود و مجازات هم هميشه ناپسند و نکوهیده نيست، بلكه انتخاب يكي از دو راه تا حدود زيادي بستگي به دو عامل تعيين كننده دارد:

1. نوع جرم 2. وضعيّت مجرم

اگر جرم و تجاوز نسبت به حقوق شخصي باشد و زيان ناشي از خطا و لغزش، متوجّه فرد يا گروه محدودي شود،در اين صورت عامل دوم (وضعيّت مجرم) تعيين كننده است؛ به اين معنا كه بايد ديد آيا عفو و اغماض، موجب پشيماني و اصلاح مجرم مي شود يا بر جرأت و جسارت او در تكرار عمل ناپسندش مي افزايد. انسان هاي با فضيلت و بزرگوار، اگر طرف مقابل را، از کرده خود پشیمان و شايسته عفو و بخشش ببيند، به سادگي از او در مي گذرند؛ اما اگر به اين نتيجه برسند كه عفو مجرم، او را گستاخ تر مي سازد و گذشت بزرگوارانه آنان را حمل بر ضعف يا ترس مي كند، او را به خاطر جرمش تحت تعقيب قانوني قرار مي دهند تا به كيفر عمل خود برسد.

به كارگيري بخشش در مورد اشخاص لايق و خودداري از عفو در خصوص افراد فرومايه، همواره مورد توصيه و تاكيد پيشوايان بزرگوار اسلام بوده است؛ علي عليه السلام در اين باره فرمود: «الْعَفْوُ يُفْسِدُ مِنَ اللَّئيمِ بِقَدْرِ اِصلاحِهِ مِنَ الْكَريمِ» عفو و گذشت همان اندازه كه بزرگوار را اصلاح مي كند، فرومايه را تباه مي سازد.

همچنين امام زين العابدين عليه السلام در رساله حقوق خود مي فرمايد:حق كسي كه به تو بدي كرده،‌ آن است كه از او بگذري، ولي اگر عفو او را مضر دانستي، مي تواني او را عقوبت كني.
در سخن ديگري امام علي عليه السلام كسي را كه از روي علم و اطّلاع مرتكب جرمي شده، شايسته عفو ندانسته، مي فرمايد:آن كه با بصيرت بر زشتي گناه، آن را مرتكب مي شود، سزاوار عفو نيست.

گاهي معلوم نيست كه آيا مجرم شايسته عفو است يا سزاوار عقوبت؟ در اين صورت اگر بتوانيم، بايد به گونه اي او را بيازماييم تا ميزان صلاحيّتش معلوم شود.

از امام باقر عليه السلام نقل شده كه روزي اميرمؤمنان عليه السلام پس از جلسه اي كه در آن قرآن و احكام ديني به مردم مي‌ آموخت، از مسجد خارج شد. در راه به مرد جسوري برخورد. او به امام سخن زشتي گفت، امام فوري به مسجد برگشت و دستور داد تا مردم را خبر كنند و خود به منبر رفت. جمعيّت به قدر كافي آمدند و مرد بي ادب نيز حاضر شد. امام عليه السلام پس از حمد و ثناي الهي و بيان سخناني حكمت آميز فرمود: «آن كه ساعتي قبل سخني گفته بود، كجاست؟» مرد كه جرات انكار نداشت، خود را معرفي كرد. امام به او فرمود: «اكنون اگر من بخواهم با حضور مردم گفتني ها را مي گويم» مرد پاسخ داد «و اگر بخواهي عفو كني و مي گذري، زيرا تو اهل چشم پوشي و گذشتي!» امام فرمود:

«عَفَوْتُ وَ صَفَحْتُ» عفو كردم و صرف نظر كردم.

شيوه برخورد آن حضرت نشان مي دهد كه ابتدا آن مرد با پاسخ خود، صلاحيّتش را براي شمول عفو و اغماض حضرت به اثبات رسانید و آنگاه امام او را بخشيد و از مجازاتش صرف نظر كرد.

اگر جرم و تجاوز، مربوط به حقوق جامعه باشد، در اين صورت چون پاي حدود الهي و حقوق اجتماعي در ميان است و سعادت عمومي در گرو اجراي آنهاست، ناگزير حدود بايد اجرا شود و حقوق بايد ادا گردد، زيرا قانون و حرمتِ مال، جان، آبرو و ناموس مردم مثل مرز و حصاري است كه گرداگرد جامعه كشيده شده تا مردم در پناه آن در امنيت و آسايش زندگي كنند. اگر اين مرز شكسته شود و قانون تحت عناويني از قبيل عفو و گذشت به اجرا در نيايد، زمينه براي هرج و مرج و ناامنی فراهم شده و ادامه زندگي براي مردم دشوار خواهد شد.اصرار اسلام را بر عفو و گذشت در حقوق شخصي در بحث گذشته خوانديم و دانستيم كه اسلام دين خشونت و انتقام و كشتار نيست، اما ترحّم و دلسوزي بر متجاوزان به حقوق جامعه را نيز هيچ عقل سليمي نمي پذيرد.

ادامه دارد.....

گردآورنده : پروانه مرادی سبزوار

منبع : خبرگزاری حوزه